"Khi con vật ta yêu quý chết đi, hay một loài ta chưa bao giờ nhìn thấy, bây giờ được ngắm chúng ở một phiên bản khác như đang ngủ, hoặc bộ xương chúng phát sáng tuyệt đẹp thì đó chính là điều kỳ diệu của sự sống!" - Nguyễn Hương Loan, sinh viên năm cuối ĐH Mỹ thuật công nghiệp Hà Nội, cho biết ý nghĩa việc mình đang theo đuổi là khơi gợi thêm tình yêu thiên nhiên và bảo vệ, gìn giữ thiên nhiên.

Tình yêu với các loài vật

Cô gái nhỏ nhắn, tài năng và đam mê khám phá dẫn chúng tôi lại góc làm việc của mình trong studio nhỏ ở phường An Dương (quận Tây Hồ, Hà Nội). Ánh đèn chiếu những sản phẩm được làm từ bươm bướm đã khô vẫn giữ nguyên màu sắc óng ánh tinh xảo.

Một khay đựng chú bướm đang được căng chỉ định hình kiểu dáng, một hộp đựng thân, cánh bướm đã được đổ nhựa trong vắt, cứng cáp. Trên kệ, trên khung đều là những thành phẩm từ bướm như kẹp tóc, tranh ảnh. "Tất cả đều là tiêu bản bướm" - Hương Loan giới thiệu.

Chưa hết, cô xoay đèn sang một góc khác, hàng trăm chai lọ trên các kệ như phát sáng, đó là vô số những tiêu bản động vật mà Loan đã thực hiện 4 năm qua. Lọ to là chú mèo con, chú nhím, sao biển được Loan ngâm hóa chất như đang ngủ. Hay bộ xương cá ngựa, tắc kè, chuột, ếch… có màu sắc tím, vàng, xanh, càng giơ lại gần đèn pha, màu sắc càng rõ nét rất độc đáo.

Chính màu sắc làm cho bộ xương trở nên thân thiện, không còn đáng sợ như thường thấy bên ngoài. "Đây là tiêu bản ngâm và tiêu bản nhuộm xương" - Loan cho biết hóa chất sẽ làm bộ xương con vật có màu sắc như tác phẩm nghệ thuật.

Thu hút giới trẻ yêu thiên nhiên

Tiêu bản động vật là lĩnh vực thuộc về giải phẫu, gồm nhiều tiêu bản khác nhau như tiêu bản ngâm, tiêu bản nhuộm xương, tiêu bản nhựa hóa, tiêu bản nhồi định hình và tiêu bản xương. Trước đây, tiêu bản phục vụ mục đích nghiên cứu, trưng bày bảo tàng nhưng nó dần đi vào cuộc sống bằng những phiên bản nghệ thuật độc đáo, gần gũi.

Việc sử dụng tiêu bản động vật vào nghệ thuật đang được giới trẻ ưa chuộng. Một số đoàn làm phim và các diễn viên, ca sĩ trẻ muốn dùng tiêu bản để tạo hình cho bối cảnh hoặc phục trang để thêm phần khác lạ, đặc biệt gần gũi thiên nhiên kỳ thú.

Loan giới thiệu: "Tiêu bản bướm dùng để ghép thành bức tranh 3D, decor nội thất, hoặc tạo kiểu cho thời trang tóc, mũ, áo, túi xách... Tiêu bản nhồi bông, xương, nhuộm xương có thể dùng trang trí theo thú chơi, sở thích cá nhân".

Vì cách làm cầu kỳ, tốn nhiều thời gian, từ loài vật thật đã chết ngoài tự nhiên, có khi chỉ có một không hai nên sản phẩm tiêu bản có giá thành khá cao. Tiêu bản gà đôi Loan từng làm có giá 10 triệu đồng.

Loan bất ngờ nói có 17.000 người trong group cộng đồng Việt Nam đam mê nghệ thuật tiêu bản. Một group khác ở nước ngoài mà Loan là thành viên có số lượng lên tới hơn 1 triệu người.

Từ nhỏ, cô đã yêu thích các loài vật xung quanh mình. Gặp một con thạch sùng, bươm bướm, chuồn chuồn chết, Loan cũng đào hố để chôn cất chúng cẩn thận. Bước vào năm nhất đại học, nhờ tìm tư liệu về mỹ thuật của thế giới mà Loan vô tình đọc được phương pháp lưu giữ xác động vật và làm nghệ thuật tiêu bản.

Ở Việt Nam chưa có lớp đào tạo, phần lớn Loan phải tự tìm hiểu tư liệu và học cách làm của người nước ngoài. Mỗi tháng, cô tiết kiệm 500.000 đồng tiền ăn để mua nguyên vật liệu, hóa chất thử nghiệm.

Cái khó của nghề, theo Loan, quá trình thực hiện tiêu bản thường phải sử dụng mấy chục loại hóa chất khác nhau. Từ khâu xử lý xác tới tiêu bản ngâm, tiêu bản nhuộm xương. Mỗi loài lại phải sử dụng loại hóa chất khác nhau, liều lượng khác nhau, thời gian cho ra kết quả cũng khác nhau.

"Đối với mỗi loại tiêu bản, khi thực hiện đều phải quan sát. Nếu màu sắc chưa đạt, nước ngâm vẫn chưa trong thì tiếp tục ngâm, quan sát tiếp" - Loan cho biết mỗi công đoạn diễn ra từ 20 ngày tới vài tháng, thậm chí một năm mới cho kết quả.

Ngày nay, thế giới đã tìm ra hóa chất ít độc hại, thân thiện hơn với sức khỏe và môi trường nên cô yên tâm trong quá trình làm tiêu bản.

Giá trị tiêu bản và đạo đức

Tiêu bản động vật là cách kết hợp giữa khoa học và nghệ thuật. Đó là kỹ thuật hiển thị màu sắc kết hợp với khả năng sắp đặt mang tính thẩm mỹ, tạo nên sức hấp dẫn. Đây là cách để hồi sinh con vật bằng cuộc sống khác, mang màu sắc mới.

Theo Loan, trong nghiên cứu khoa học, tiêu bản giúp các nhà khoa học biết được các đặc điểm bên trong của loài vật. 

Nhờ đó có thể nhận biết tác động trực tiếp của các chất ô nhiễm môi trường, hóa chất có thể làm ảnh hưởng tới sự tăng trưởng và phát triển bình thường của thai nhi.

Hoặc có nhà nghiên cứu đã sử dụng ếch được làm sạch và nhuộm màu để làm nổi bật các dị tật như chân thừa, mắt dẹt.

Người ta có thể quan sát các loài để biết đặc điểm, như cá đuối và cá mập có màu xanh lam ở xương sụn. Các loại động vật có vú như bò sát có vệt đỏ ở xương, thậm chí một số loài sẽ có sắc tím trên bó cơ… "Nhiều loài động vật trong tiêu bản có màu sắc rất sống động, có thể lựa chọn màu này hoặc kia, khả năng sáng tạo là vô tận" - Loan thích thú nói.

Nguồn vật thể của Loan thường xin ở các trại nhân giống, trung tâm nghiên cứu hoặc nơi chăn nuôi thương mại uy tín. Cũng có khi con vật đó ngoài tự nhiên đã chết, không thuộc danh sách loài được bảo vệ. Để mẫu vật đạt chất lượng, con vật sau khi chết cần được xử lý sớm hoặc đông đá càng nhanh càng tốt. Hóa chất để thực hiện cũng phải đảm bảo nghiêm ngặt, không gây nguy hiểm cho bản thân, người khác và môi trường.

Nhìn cô gái nhỏ nhắn, lặng lẽ, đam mê và cẩn trọng với nghề thật sự khiến chúng tôi thán phục. Loan mong sau này sẽ được làm trong viện bảo tàng, hoặc cô hy vọng xây dựng một bảo tàng cá nhân về tiêu bản động vật để mọi người được khám phá vẻ đẹp thiên nhiên và càng thêm tình yêu thiên nhiên.