Một tháng ở Nam Kỳ được viết sau khi Phạm Quỳnh có chuyến du ký hơn một tháng ở Nam Kỳ. Trong khoảng thời gian này, ông đã đi đó đi đây khắp lục tỉnh, mắt thấy tai nghe tỏ tường nhiều sự, mở rộng kiến văn.

Sau khi về Bắc, ông cho đăng tập du ký Một tháng ở Nam Kỳ trên Nam Phong tạp chí, kể lại chuyến đi, "đem lời thành thực mà giãi bày bàn bạc cùng quốc dân".

Bước chân tới Nam Kỳ thấy vui

Căn cứ vào nội dung của tập du ký, ngày 21-8-1918 Phạm Quỳnh đi xe lửa từ Hà Nội xuống Hải Phòng. Ngày 22-8-1918, ông rời Hải Phòng trên chiếc tàu thủy Porthos để du hành Nam Kỳ, bốn ngày sau tàu cập cảng Sài Gòn.

Chiếc xe kéo đưa Phạm Quỳnh qua cầu Khánh Hội; vị du khách phương Bắc bắt đầu tiếp xúc với Sài Gòn - một chốn đô hội lớn ở phương Nam. Những con đường Catinat, Charner, Xã Tây, nhà hát Tây, nhà dây thép, Phủ Toàn quyền... hiện ra rạng rỡ trước mắt chàng trai xứ Bắc.

Phạm Quỳnh, năm đó 26 tuổi, đã có những nhận xét tinh tế và sâu sắc về con người, văn hóa, đời sống Sài Gòn: 

"Nhất là ngày Chúa nhật, sau khi tan lễ Nhà Thờ Chánh, không cảnh tượng gì đẹp bằng đường Catinat chừng hồi chín mười giờ. 

Đàn ông, đàn bà, con trai, con gái, người Tây, người Nam ăn bận rất lịch sự, ở nhà thờ ra đi dạo qua các cửa hàng, lũ lượt như ngày hội".

Phạm Quỳnh không chỉ quanh quẩn ở Sài Gòn, Gia Định, Chợ Lớn. Trong chuyến đi hơn một tháng, ông có chủ ý du lịch nhiều nơi, mở rộng kiến văn: "Cho nên cái cảm giác của người mới bước chân tới đây là cái cảm giác vui, vui mà tin cậy ở cái tương lai, chớ không phải buồn mà thương tiếc cho sự ký vãng".

Dìu dắt quốc dân vào con đường chính đáng

Đã có những buổi giao lưu, gặp gỡ giữa Phạm Quỳnh với các bậc danh sĩ, trí thức, đồng nghiệp trong làng báo đất lục châu: Bùi Quang Chiêu, Nguyễn Phú Khai (La Tribune indigène), cha con ông Diệp Văn Cương và Diệp Văn Kỳ, Nguyễn Văn Cư (Đại Việt tập chí), Phủ Bảy Lê Quang Liêm (Long Xuyên Khuyến học Hội), Võ Văn Thơm (An Hà nhựt báo)...

Ngoài những mô tả tường tận và xác đáng về con người, văn hóa, phong tục tập quán, lịch sử, địa lý, hoạt động kinh tế của vùng đất Nam Kỳ, những nhận xét về làng báo, nghề xuất bản, chuyện hợp quần, họa Chệt họa Chà... của Phạm Quỳnh hơn 100 năm trước vẫn còn nguyên tính thời sự.

Theo ông, nếu hết thảy các nhà làm báo ai cũng hiểu cái nghĩa vụ của nghề làm báo thì còn nghề gì đẹp bằng, hay bằng, cao thượng bằng, đủ khiến người ta tận tụy một đời mà theo đuổi cho cùng?

"Đương buổi mới cũ giao nhau, cái tư tưởng quốc dân chưa biết lấy gì làm chuẩn đích, bọn mình nên đề xướng những chủ nghĩa hay để dìu dắt quốc dân vào con đường chánh đáng, đừng để cho sa lạc vào những ngõ ngách hiểm nghèo.

Về đường giáo dục, xã hội, chánh trị, phong tục, văn chương, đạo đức, cái thế lực của bọn ta có thể bao gồm hết thảy. 

Một lời công luận của ta có thể làm cho người ta bỏ đường tà mà theo đường chánh, hay là bỏ đường chánh mà theo đường tà được" - Phạm Quỳnh nói.