Cho đến năm 2025 này, nửa thế kỷ sau chiến tranh, việc hòa giải, hòa hợp dân tộc vẫn là sự trăn trở của nhiều nhà văn.
Còn nhớ cách đây 8 năm, ngày 20.10.2017, tại thủ đô Hà Nội đã diễn ra cuộc gặp mặt Nhà văn với sứ mệnh đại đoàn kết dân tộc lần thứ nhất do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức, có sự tham dự của hơn 100 nhà văn tiêu biểu trong nước và các nhà văn Việt Nam đang sinh sống tại 12 quốc gia trên thế giới.
Tại cuộc gặp mặt, nhà thơ Hữu Thỉnh (lúc đó là Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam) cho biết: "Hội Nhà văn Việt Nam luôn coi đời sống văn học của cộng đồng người Việt ở nước ngoài là một bộ phận khăng khít của văn học nước nhà. Chúng ta đã chủ động và trân trọng đón nhận những đứa con tinh thần của các đồng nghiệp ở hải ngoại như một sự bổ sung và làm giàu cho văn học của đất nước. Và sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc mở rộng cánh cửa đón nhận mọi tài năng văn học từ khắp các chân trời".
Nhìn về tương lai, nhà thơ Hữu Thỉnh cũng cho rằng quá khứ đã khép lại, một tình thế mới, một cục diện mới đang đòi hỏi các nhà văn trong và ngoài nước dùng chất keo bền vững của văn học để tăng cường sức mạnh đại đoàn kết dân tộc. Sứ mệnh này sẽ không làm ai bé đi mà ngược lại, làm cho mỗi nhà văn tự vượt lên chính mình, vươn kịp với chiều kích mới của dân tộc. Phấn đấu cho sự nghiệp này cũng không hạn chế tự do tìm kiếm, sáng tạo cái mới, ngược lại càng đoàn kết, chúng ta càng thấy tự do.
Một số nhà văn cho rằng cuộc gặp này nhằm đề cao trách nhiệm xã hội của các nhà văn Việt Nam ở nước ngoài để họ gắn bó với dân tộc, với đất nước thông qua tác phẩm. Họ chính là nhân tố gắn kết với cộng đồng người Việt ở nước ngoài để cùng hướng về Tổ quốc, bảo tồn và phát huy truyền thống yêu nước, nhân văn, hướng thiện trong tinh thần đoàn kết dân tộc.
Với nhiều trăn trở, nhà thơ Thanh Thảo từng cho rằng: "Với một cuộc chiến tranh kéo quá dài mà người Việt phải chia ra ở hai chiến tuyến đối địch, một cuộc chiến xảy ra ngay trong từng gia đình Việt khi người ở phía này người ở phía kia, sự đối đầu nhiều khi không phải do mình chọn lựa, thì nỗi đau và những hệ lụy nó để lại là vô cùng sâu sắc và phức tạp.
Nếu những cựu binh Mỹ tham chiến ở Việt Nam chỉ phải hòa giải với chính mình, thì những người Việt tham chiến, ngoài chuyện hòa giải với chính mình, nhiều khi còn phải hòa giải với gia đình mình, làng xóm quê hương mình, và cuối cùng, là hòa giải với cộng đồng dân tộc mình.
Trong khi đó, công cuộc hòa giải, hòa hợp dân tộc ở tầm quốc gia lại gặp vô vàn trắc trở do thiếu sự tin cậy lẫn nhau, và có lúc, là do không thật lòng với nhau. Hàng triệu người Việt đã ra đi định cư ở nước ngoài, đã mang nỗi đau phải rời bỏ quê hương, gia đình.
Nhưng ngược lại, những người ở lại với đất nước mình cũng phải chịu những nỗi gian truân hay nhọc nhằn mà người ra đi có khi cũng cần thấu hiểu. Một khi người đi hay kẻ ở thông cảm với hoàn cảnh của nhau, ấy là khi người Việt dù ở đâu cũng có cơ hội xích lại gần nhau".
Nhà văn Nguyễn Văn Thọ, một cựu binh có 10 năm sống chết ở chiến trường phía nam, khi trả lời phỏng vấn của Báo Quân đội Nhân dân đã nhắc lại: "Tôi được nghe kể lại, đúng ngày 30.4.2005, một đoàn làm phim đã vào Sài Gòn gặp gỡ các nhân chứng liên quan đến sự kiện thống nhất đất nước. Điều may mắn nhất với đoàn là gặp được cựu Phó tổng thống Việt Nam Cộng hòa Nguyễn Cao Kỳ đúng dịp ông về nước và đã thuyết phục được ông Nguyễn Cao Kỳ trả lời phỏng vấn.
Trong bộ phim mà tôi cũng là một nhân vật được phỏng vấn này, ông Nguyễn Cao Kỳ đã có nhiều phát biểu thể hiện sự trân trọng tinh thần hòa hợp dân tộc. Ông ấy nói là một người lính, ông ấy gần như không khóc nhưng trong đời đã phải rơi nước mắt hai lần. Lần thứ nhất là lần ông rời đất nước này bay ra chiến hạm để đi Mỹ. Lần thứ hai là lần đầu tiên ông trở về Việt Nam sau nhiều năm ở nước ngoài. Khi máy bay báo đã vào tới không phận Việt Nam, nước mắt ông cứ trào ra.
Trước đó, trả lời câu hỏi của báo chí về cảm xúc lần đầu tiên trở lại quê hương, ông Kỳ cho biết, ông trở về với mong muốn trở thành sứ giả cho sự hòa hợp dân tộc. Để hòa hợp dân tộc, ông cho rằng những người còn nặng định kiến phải vượt lên chính mình: "Đứng trước tương lai của đất nước, chúng ta phải sớm xóa bỏ hận thù và đoàn kết lại"".
Nhắc lại chuyện các nhà văn Việt Nam và các nhà văn cựu binh Mỹ là "nhịp cầu đầu tiên nối kết hai nước sau chiến tranh", để góp phần dẫn tới việc Mỹ xóa bỏ lệnh cấm vận và khắc phục một phần hậu quả chiến tranh, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, cho biết: "Năm tháng xa xưa, khi hai nước còn chưa quan hệ, các nhà chính trị không đến được Mỹ, các nhà ngoại giao cũng không làm gì được cả, nhưng chỉ có những nhà văn của hai nước đã xé tất cả những hàng rào, những cách trở, những biên giới nào đó, họ đến Mỹ và đến Việt Nam. Chính họ là những người cất tiếng nói hòa bình đầu tiên, và tôi cho rằng hồ sơ quan trọng nhất của dân tộc chính là văn hóa, mà những người viết nên hồ sơ văn hóa đó là nhà văn, lực lượng văn nghệ sĩ. Các nhà văn của chúng ta đến Mỹ cũng chỉ cất một thứ tiếng thôi, đó là ngôn ngữ của hòa bình và sự xóa bỏ hận thù trong quá khứ".
Cũng về đề tài này, nhà phê bình Bùi Việt Thắng nhận xét: "Hai năm sau ngày hòa bình, nhà văn Nguyễn Minh Châu ra mắt tiểu thuyết Miền cháy. Có thể nói đây là tác phẩm văn chương đầu tiên sau 1975 viết về tinh thần hòa giải, hòa hợp dân tộc. Chủ đề hòa giải, hòa hợp dân tộc, xét đến cùng không là "độc quyền" của bất kỳ nhà văn nào". Đó là tiếng gọi của lương tri, tự nó hướng dẫn ngòi bút như tiểu thuyết Chim én bay năm 1988 của nhà văn Nguyễn Trí Huân.
Với nhà văn Lê Minh Khuê, trong nhiều truyện ngắn gần đây, chị đã hướng ngòi bút đến vấn đề hòa giải, hòa hợp dân tộc. Chủ đề này xuyên thấm vào những trang viết vừa dữ dội vừa xúc động khi kể các câu chuyện của gia đình Việt Nam đã trải qua cuộc đấu tranh nội tâm dai dẳng và khó khăn để tiến tới xóa bỏ hận thù do hoàn cảnh chiến tranh gây nên. Hai tập truyện ngắn của nhà văn đã chiếm trọn cảm tình của người đọc, Nhiệt đới gió mùa (2012) và Làn gió chảy qua (2016).
Mới đây, tiểu thuyết Hương của Nguyễn Thụy Kha (vừa qua đời ngày 13.3.2025), đọc khá hấp dẫn và cảm động về câu chuyện tình tay ba giữa cô gái tên Hương xinh đẹp và hai người lính (một Giải phóng quân, một thuộc Quân lực Sài Gòn) trong và sau chiến tranh. Và đáng chú ý, Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 2023 dành cho tiểu thuyết Từ giờ thứ 6 đến giờ thứ 9 của Nguyễn Một là một dấu hiệu lạc quan, khẳng định thành công của tác phẩm với chủ đề hòa giải, hòa hợp dân tộc.
Điều quan trọng là trong những năm qua, Hội Nhà văn Việt Nam đã triển khai các hoạt động nhằm tạo cơ chế phối hợp, gắn bó các nhà văn nước ngoài với một số cơ quan xuất bản để có thể công bố các sáng tác và in tác phẩm của họ. Trong đó có việc đề cao trách nhiệm xã hội, giúp gắn kết cộng đồng Việt Nam ở nước ngoài cùng hướng về Tổ quốc, bảo tồn và phát huy truyền thống yêu nước, nhân văn, hướng thiện trong tinh thần đoàn kết dân tộc để có nhiều tác phẩm phục vụ con người và văn hóa Việt Nam.
Từ những cuộc gặp mặt của các nhà văn trong và ngoài nước, hy vọng sẽ mở ra một trang mới, đoàn kết tất cả tài năng văn học Việt Nam từ mọi chân trời, rũ bỏ mọi ngăn cách trong quá khứ, chung sức xây dựng một nền văn học Việt Nam tỏa sáng trong hội nhập với thế giới.
