Ở những vùng chuyên canh mít Cai Lậy, Cái Bè (miền Tây), hay xứ trái cây Long Khánh, Lộc Ninh (miền Đông), nhiều nông dân, nhà vườn phải chịu cảnh thương lái kỳ kèo, bỏ cọc, khiến nhiều loại trái cây rớt giá thê thảm.

Riêng "vua trái cây sầu riêng" sau mấy năm huy hoàng trên đỉnh giá, cũng mất ngôi sau vài tuần khi giá rớt xuống hơn phân nửa.

Làm cách nào để nông sản thoát bẫy giá?

Nhiều mặt hàng nông sản đang "mắc nghẹn" bởi ba điểm nghẽn. Trước tiên là cung - cầu lệch pha. Nhiều nhà vườn mở rộng diện tích theo phong trào. Sản lượng mít, sầu riêng ở Nam Bộ và Tây Nguyên đã tăng 25-30% mỗi năm. 

Kế đến là nhiều loại trái cây tươi xuất khẩu gần như phụ thuộc vào một thị trường. Khi thị trường này thay đổi chính sách, siết chặt tiêu chuẩn kỹ thuật, truy xuất nguồn gốc, thì xảy ra hiện tượng nông sản xuất khẩu bị ùn ứ. 

Cuối cùng là tỉ lệ nông sản chế biến sâu dưới 20%, chuỗi logistics bị đứt đoạn, xuất khẩu nông sản thô, rộ theo mùa vụ.

Trong khi đó, dòng tiền tái đầu tư của nhiều nhà vườn gặp khó, nợ vay nông hộ phình to. Việc "trồng - chặt" các loại cây trồng của nhà vườn vẫn là điệp khúc. 

Trong bối cảnh đó, một vài cú sốc giá cũng có thể cuốn trôi thành quả nhiều năm chuyển đổi cây trồng của nông dân.

Thay vì lệ thuộc thương lái, nhà vườn cần hợp đồng tay ba: Nông dân cùng các hợp tác xã - doanh nghiệp - ngân hàng cam kết chia sẻ lợi ích và tuân thủ hợp đồng bằng các ràng buộc pháp lý chặt chẽ. 

Nông sản xuất khẩu cũng cần trợ lực bằng kết quả đàm phán nghị định thư mới vào các thị trường như Nhật, Hàn, UAE, EU để rộng đường đi.

Thoát bẫy giá cũng đòi hỏi "doanh nhân hóa" nông dân. Hợp tác xã kiểu mới không dừng ở dịch vụ vật tư mà phải có bộ phận marketing, quỹ bình ổn, kho trữ lạnh và cả phòng R&D chế biến thử nghiệm. 

Ngân hàng Nhà nước nên sớm công nhận kho lạnh, máy sấy, thậm chí thương hiệu và dữ liệu vùng trồng là tài sản bảo đảm. Qua đó mở room tín dụng chuỗi, giúp nông hộ vượt ngưỡng vốn mà không phải bán đổ bán tháo mùa giá thấp. 

Đề xuất này không mới, nhưng cần thực thi quyết liệt hơn để nông dân thực sự trở thành chủ thể kinh tế, thay vì người sản xuất đơn thuần.

Cách để nông sản thoát khỏi "thân phận" hàng thô

Điểm tựa bền vững cho tăng trưởng không nằm ở sản lượng, mà ở khả năng tích hợp giá trị mới trong từng đơn vị sản phẩm. Tư duy ấy cần hiện thực hóa bằng sản phẩm "nông nghiệp tích hợp đa giá trị".

Chế biến sâu, tăng hàm lượng tri thức và khoa học là chìa khóa cho "con đường nông sản mới". Khi tỉ lệ chế biến sâu đạt ít nhất 40% trở lên, thị trường nội địa và xuất khẩu chính ngạch sẽ có độ co giãn đủ lớn để tận dụng nguồn nông sản dồi dào thoát cảnh "trúng mùa, mất giá".

Nông sản cũng cần "mặc chiếc áo mới" từ mã số vùng trồng, truy xuất QR, bao bì đạt chuẩn: những yếu tố giúp sản phẩm cộng thêm ít nhất 5-7% "phí niềm tin" của người tiêu dùng. 

Thực tế hơn 11.000 sản phẩm OCOP đã được chứng nhận 3-5 sao, bằng chứng rằng thương hiệu địa phương, khi được đầu tư bài bản, đủ sức vượt ra ngoài chợ quê.

Những kết quả bước đầu của kinh tế xanh cũng đang mở ra "con đường mới" cho nông sản Việt.

Đề án một triệu héc ta lúa chất lượng cao với những lô gạo đầu tiên mang thương hiệu "gạo Việt xanh, phát thải thấp" xuất khẩu sang thị trường khó tính bậc nhất thế giới Nhật Bản. 

Đây là một minh chứng cho "con đường mới" của nông sản Việt.

Cách làm này nếu áp dụng cho cây ăn trái, việc trồng xen canh cây che bóng, quản lý sinh học thay thuốc hóa học, thì theo tính toán kỹ thuật, mỗi héc ta sầu riêng, mít có thể giảm 3 - 4 tấn CO₂, tạo nguồn thu bù trượt giá từ bán tín chỉ carbon khi thị trường này được hình thành.

Các mô hình nông nghiệp tuần hoàn cũng biến nhiều phụ phẩm trái cây thành phân hữu cơ, năng lượng sinh khối, giúp tiết kiệm 15 - 20% chi phí vật tư, tạo thêm việc làm dịch vụ nông thôn.

Một gương mặt giá trị mới cho nông sản là du lịch nông nghiệp, giải trí, thời trang. Du khách sẵn sàng trả phí trải nghiệm du lịch nông nghiệp. Nông sản tích hợp đa giá trị có thể đem lại doanh thu cao gấp ba giá trị cũ. Khi nông sản mang trên mình câu chuyện văn hóa, dữ liệu truy xuất và tín chỉ carbon, nó bước ra khỏi thân phận "hàng thô" để trở thành gói hàng hóa tổng hợp.

Để tích hợp đa giá trị, cần một không gian chính sách vượt khỏi ranh giới hành chính địa phương. Việc sáp nhập tỉnh tạo ra không gian phát triển rộng hơn cũng đang được kỳ vọng trợ lực cho nông sản trên con đường mới.

Muốn vậy liên kết chuỗi giá trị phải đủ chặt để giá trị tổng thể lớn hơn từng khúc riêng lẻ. Viện nghiên cứu, trường đại học, doanh nghiệp chế biến, nhà phân phối cần được "xâu chuỗi" với nông dân trong cụm ngành, chia sẻ lợi ích dựa trên đóng góp thực chất, chứ không phải hỗ trợ rời rạc.

Con đường nông sản mới không chỉ là đồng ruộng, vườn cây hay nhà máy, mà đang mở ra không gian sáng tạo. 

Nông dân không chỉ là người sản xuất giỏi, mà còn là doanh nhân nông nghiệp giỏi, tạo ra một hệ sinh thái nông nghiệp, là cơ hội, nông thôn là địa bàn phát triển, nông dân là chủ thể sáng tạo trên con đường nông sản mới.