Ông Trần Văn Nghĩa - nguyên phó cục trưởng Cục Quản lý chất lượng (Bộ GD-ĐT), người đã gắn bó với đổi mới thi từ những sau năm 2000, cho rằng mọi cải tiến các kỳ thi tốt nghiệp THPT đều hướng đến việc giảm căng thẳng, tốn kém cho thí sinh và xã hội, nhưng hơn hết là mục tiêu duy trì kết quả tin cậy. Từ "thi thật" tác động ngược trở lại chuyện "học thật".

Tranh cãi về giữ hay bỏ kỳ thi tốt nghiệp

Trong hơn hai thập niên qua, việc tách, gộp, rồi lại tách kỳ thi tốt nghiệp THPT khỏi thi tuyển sinh ĐH cũng không nằm ngoài trăn trở nỗ lực giải quyết câu chuyện "học thật, thi thật". 

Ông Nghĩa nhớ lại sau thời điểm triển khai "hai không" vài năm, kết quả tốt nghiệp THPT trở lại ngưỡng 99% đã có nhiều cuộc bàn thảo về việc nên giữ hay bỏ kỳ thi tốt nghiệp khi chỉ có 1% số thí sinh không đạt yêu cầu. 

Các chuyên gia giáo dục chia làm hai nhóm với hai luồng ý kiến khác nhau. Một số chuyên gia cho rằng nên bỏ thi tốt nghiệp. Cũng có người đề xuất ý tưởng các trường phổ thông xét công nhận hoàn thành chương trình cho học sinh học xong và chỉ tổ chức thi cho những học sinh có khả năng và nguyện vọng được cấp bằng tốt nghiệp để học lên cao hơn. 

Có chuyên gia thì cho rằng vẫn thi nhưng nên giao kỳ thi cho sở GD-ĐT hoặc trường THPT tổ chức thi, cấp chứng chỉ hoặc bằng tốt nghiệp.

"Khi hiệu trưởng phải chịu trách nhiệm thì có thể sẽ làm nghiêm túc", một số chuyên gia nêu quan điểm này. Luồng ý kiến "bỏ thi tốt nghiệp" cho rằng nên giảm nhẹ kỳ thi này, thay vào đó đầu tư cho thi tuyển sinh ĐH. Tách "tốt nghiệp" khỏi "tuyển sinh" cũng là cách để giảm động cơ tiêu cực thi cử. 

Nhưng các ý kiến trái ngược lại cho rằng không thể bỏ thi tốt nghiệp vì đó không chỉ là kỳ thi để xét tốt nghiệp mà còn để duy trì chất lượng, là căn cứ để điều chỉnh các chính sách giáo dục, nâng chất lượng dạy học. Các chuyên gia ở phe "giữ kỳ thi" e ngại nếu không thi, học sinh không có động lực học tập.

Ông Nguyễn Vinh Hiển, nguyên thứ trưởng Bộ GD-ĐT, chia sẻ quan điểm mà ông đã nêu và bảo lưu trong nhiều năm: "Nếu hiểu kỳ thi này để đánh giá và công nhận chất lượng sản phẩm giáo dục phổ thông thì sẽ thấy tỉ lệ 99% tốt nghiệp là bình thường. 

Giống như việc sản xuất một sản phẩm để đưa ra thị trường sẽ cần kiểm tra chất lượng sản phẩm trước khi xuất xưởng. Quy trình sản xuất tốt thì 99% thậm chí 100% đạt yêu cầu xuất xưởng là bình thường. Còn thấp hơn thì cần phải xem lại quy trình". 

Với lý lẽ này, ông Hiển cho rằng không nên nghĩ 99% đỗ tốt nghiệp thì nên phải bỏ thi mà điều cần xem xét là giải pháp để con số 99% là thực chất.

Và sau nhiều năm câu chuyện này được bàn luận trên bàn họp, kỳ thi tốt nghiệp THPT đã không bị loại bỏ. Nhưng nó được gộp rồi lại tách khỏi tuyển sinh ĐH. Hiện thời, kỳ thi tốt nghiệp là kỳ thi quốc gia duy nhất, còn kỳ thi tuyển sinh ĐH thời "ba chung" tuy được đánh giá cao về độ khách quan, tin cậy nhưng lại bị xóa bỏ.

Trả lại tên kỳ thi tốt nghiệp THPT

Từ năm 2015 đến 2019, cả nước chỉ còn một kỳ thi THPT quốc gia mang hai mục đích: xét tốt nghiệp THPT, tuyển sinh ĐH-CĐ. Việc gộp kỳ thi nhằm giảm tải, giảm căng thẳng, tốn kém, tạo thuận lợi cho thí sinh không phải tham dự quá nhiều kỳ thi. Nhưng áp lực dồn lên vai thí sinh, dồn lên những người tổ chức kỳ thi lại rất lớn.

Kỳ thi trong các năm này không ngừng bổ sung, điều chỉnh các quy định. Năm 2015 - năm đầu tiên thực hiện kỳ thi "2 trong 1", Bộ GD-ĐT quy định hai loại cụm thi: cụm thi địa phương dành cho thí sinh chỉ thi để xét tốt nghiệp (65 cụm) và cụm thi ĐH dành cho thí sinh dự thi vừa để xét tốt nghiệp vừa tuyển sinh ĐH (38 cụm). Các cụm thi ĐH do người của trường ĐH được điều động làm trưởng cụm.

Tới năm 2017, Bộ GD-ĐT xóa quy định hai loại cụm thi, mỗi tỉnh, TP trực thuộc trung ương chỉ tổ chức một cụm thi. Kỳ thi được giao cho địa phương chịu trách nhiệm cả khâu coi thi, chấm thi.

Năm 2017 cũng là mốc kỳ thi có những thay đổi về môn thi: thí sinh THPT thi bốn bài thi gồm toán, ngữ văn, ngoại ngữ và chọn một trong hai bài thi tổ hợp khoa học tự nhiên (có toán, vật lý, hóa học) và khoa học xã hội (có lịch sử, địa lý, giáo dục công dân). Thí sinh học giáo dục thường xuyên thi ba bài là toán, văn và một trong hai bài thi tổ hợp.

Thời kỳ này trên 90% số cơ sở ĐH sử dụng kết quả thi quốc gia để tuyển sinh, chỉ có một số ít trường tư tuyển sinh bằng xét học bạ. "Gánh nặng" này khiến nhiệm vụ bảo vệ kỳ thi khách quan, nghiêm túc gặp khó khăn. 

Đây là thời gian xảy ra gian lận chấn động ở một số tỉnh miền núi phía Bắc. Nếu như thời trước cuộc vận động "hai không", tiêu cực thi cử do nhiều nguyên nhân trong đó có bệnh thành tích thì ở những năm thi THPT quốc gia, tiêu cực chủ yếu xuất phát từ động cơ "xét tuyển ĐH".

Trên thực tế, bộ trưởng đương nhiệm thời đó là ông Phùng Xuân Nhạ đã từng mời các chuyên gia nghiên cứu đổi mới thi trong nhiều năm. Bộ GD-ĐT cũng từng nghiệm thu kết quả của nhóm nghiên cứu với các phương án đề xuất. Trong đó phương án "bỏ kỳ thi tốt nghiệp" lần nữa được đặt ra. 

Phương án này nêu học sinh hoàn thành chương trình THPT thì được cấp chứng chỉ. Còn những thí sinh muốn thi để lấy kết quả xét tuyển ĐH thì tham gia thi do các trung tâm khảo thí độc lập tổ chức với nhiều đợt thi khác nhau trong năm.

Những người nêu đề xuất này cho rằng khi thi để tuyển sinh ĐH được giao về cho các trung tâm độc lập thay vì giao cho địa phương thì tiêu cực sẽ được triệt tiêu. Ngoài ra cách thức thi sẽ có những thay đổi căn bản, phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực, phẩm chất người học. 

Mặc dù các đề xuất không được hiện thực hóa nhưng ở thời kỳ này một số cơ sở ĐH bắt đầu thành lập các trung tâm khảo thí để tổ chức các kỳ thi đánh giá tư duy, đánh giá năng lực, cho phép các cơ sở đào tạo sử dụng kết quả thi này để tuyển sinh.

Năm 2020, Bộ GD-ĐT trả lại tên kỳ thi tốt nghiệp THPT. Về hình thức, nó được tách ra độc lập sau năm năm gộp thành kỳ thi "2 trong 1". Nhưng kỳ thi này vẫn duy trì các mục tiêu như kỳ thi "2 trong 1", cho phép sử dụng kết quả thi để tuyển sinh. 

Chẳng những thế, Bộ GD-ĐT cũng ban hành các quy định ràng buộc để các cơ sở ĐH buộc phải sử dụng kết quả thi tốt nghiệp THPT là một trong các phương thức xét tuyển ĐH. Lịch sử kỳ thi tốt nghiệp THPT được viết thêm bốn năm nữa, tương đối ổn định để bắt đầu một lộ trình đổi mới mạnh mẽ.