Hộ chiếu, vật bất ly thân trong mỗi chuyến đi quốc tế ngày nay, ra đời vào thế kỷ XX nhưng nguồn gốc của nó có thể được truy dấu ngược về hàng nghìn năm trước.

Hệ thống kiểm soát biên giới có tổ chức đầu tiên được cho là xuất hiện ở Trung Quốc thời Chiến Quốc (475–221 TCN) và được chính thức hóa dưới triều Hán (202 TCN-220 SCN). Khi Con đường Tơ lụa phát triển, người dân buộc phải mang theo giấy phép ghi rõ danh tính, mục đích và lộ trình di chuyển để qua được các cửa ải. Tại La Mã cổ đại, người đi công vụ được cấp thư giới thiệu được viết bởi Hoàng đế, để đảm bảo an toàn và hỗ trợ trong quá trình di chuyển. Những tài liệu này, thường được viết trên gỗ, được các học giả mô tả như tiền thân của hộ chiếu hoặc visa.

Hình thức gần giống hộ chiếu hiện đại nhất thời Trung Cổ là "sauf conduit" hay giấy thông hành giữa các quốc gia, theo nhà sử học Martin Lloyd trong cuốn The Passport: The History of Man’s Most Travelled Document. Lá thư đảm bảo này do vua hoặc chính quyền một nước ban hành, ghi rõ tên người mang, mục đích chuyến đi.

Trong những thước phim đen trắng cổ điển, hình ảnh nước Mỹ đầu thế kỷ XX hiện lên rõ nét với dòng người nhập cư không ngớt, phần lớn đều đi qua đảo Ellis. Tại đây, họ chỉ trải qua một cuộc kiểm tra sức khỏe sơ sài, vài câu hỏi thủ tục, rồi gần như chắc chắn được phép tiếp tục hành trình vào đất liền. Khi đó, khái niệm giấy tờ tùy thân theo chuẩn toàn cầu vẫn chưa tồn tại, khiến việc nhập cư dễ dàng.

Sau Thế chiến I, làn sóng di cư khiến các quốc gia lo ngại. Năm 1920, Hội Quốc Liên (tiền thân của Liên Hợp Quốc) đã thông qua nghị quyết thống nhất hộ chiếu toàn cầu, biến tài liệu này trở thành chuẩn mực quốc tế. Tuy nhiên, mục tiêu không phải để khuyến khích du lịch, mà là để kiểm soát dòng người và hạn chế nhập cư.

Kể từ năm 1963, khi các tiêu chuẩn hộ chiếu được áp dụng rộng rãi, người dân các nước phải gắn liền quyền công dân của mình với tấm giấy nhỏ chứa đầy thông tin cá nhân, mã vạch, hình ảnh sinh trắc học và yếu tố bảo mật cao.

Trong thế kỷ XXI, hộ chiếu không chỉ là giấy tờ, mà trở thành thứ tài sản có giá trị như bất động sản hay tác phẩm nghệ thuật. Tại thị trường hộ chiếu giả, nhiều quốc gia còn bán quyền công dân hợp pháp - như Malta với mức hơn 1 triệu USD, hay Cyprus với yêu cầu đầu tư lớn.

"Hộ chiếu là một loại lá chắn - khi bạn là công dân của một quốc gia giàu có", nhà báo Atossa Araxia Abrahamian, tác giả cuốn The Cosmopolites: The Coming of the Global Citizen nhận định. Là người mang ba quốc tịch- Canada, Thụy Sĩ và Iran - Abrahamian cho biết cô không gắn bó với bất kỳ quốc tịch nào và xem hộ chiếu là kết quả ngẫu nhiên của nơi sinh, chứ không đại diện cho bản sắc.

Giống Abrahamian, nhiều người phản đối chuẩn hộ chiếu năm 1920 cho rằng nó không nhằm tạo ra một xã hội du lịch dân chủ, mà để kiểm soát. Ở Mỹ đầu thế kỷ XX, phụ nữ có chồng chỉ được ghi tên như chú thích trong hộ chiếu của chồng, và không thể qua biên giới một mình, trong khi đàn ông thì hoàn toàn tự do.

Một số quốc gia đã sớm thấy được mối nguy từ "quyền lực mềm" của hộ chiếu và lên tiếng phản đối sự thống trị của phương Tây. Tuy nhiên, như học giả Mark Salter viết trong Rights of Passage: The Passport in International Relations, dù nhiều nước muốn loại bỏ hộ chiếu, chỉ cần một số ít không từ bỏ, không quốc gia nào dám làm điều đó.

Ngày nay, sự biến động của địa chính trị, đường biên giới và các chính sách phân biệt sắc tộc đang khiến hàng triệu người rơi vào tình trạng không quốc tịch. Theo Cao ủy Liên Hợp Quốc về người tị nạn (UNHCR), ít nhất 10 triệu người không có quốc tịch – đồng nghĩa họ không được cấp hộ chiếu, và bị từ chối quyền tự do di chuyển. Một lần nữa, thực trạng này phản ánh bản chất mơ hồ và đầy tranh cãi của khái niệm "quốc tịch".

Anh Minh (Theo National Geographic)