शलाका तांबे - लेखिका, लाइफ कोच, समुपदेशक
एखादी व्यक्ती खूप समजूतदार आहे असे जेव्हा आपण कुणाबद्दल म्हणतो, तेव्हा त्याचा नेमका काय अर्थ असतो? समजूदारपणा म्हणजे नेमके काय? समजूतदार व्यक्ती म्हणजे आयुष्याच्या कोणत्याही टप्प्यावर समतोल ठेवू शकते, आपली नाती नीट ‘मॅनेज’ करणे, ती; असे आपल्याला वाटते. पण समजूतदार असणे म्हणजे नेमके काय, याचा धडा कोणत्याही शाळा-कॉलेजात दिला जात नाही. आपल्या घरांमध्येही याची ठरवून, जागरूकपणे चर्चा आपण क्वचितच करतो. समजूतदार असण्याची अपेक्षा आणि इच्छा सगळ्यांची असते; पण त्याची व्याख्या किंवा समजूतदारपणे वागण्याचे कोणतेही ‘टेम्प्लेट’ आपण तयार करत नाही.
समजूतदारपणाची एक व्याख्या अशी होऊ शकते- ‘समजूतदारपणा म्हणजे जबाबदारीने वागणे’. जबाबदारीचा साधा, सहज अर्थ म्हणजे कोणत्याही परिस्थितीला किंवा व्यक्तीला योग्यरीत्या प्रतिसाद देण्याची आपली क्षमता.
समजूतदारपणाची खरी गरज भासते ती महत्त्वाच्या संभाषणांमध्ये, कोणतेही महत्त्वाचे निर्णय घेताना, समस्यांचे निराकरण करताना. जी व्यक्ती जबाबदारीचे भान ठेवून, संयमाने वागते, व्यक्ती आणि परिस्थितीला अनुरूप असा प्रतिसाद देते, प्रतिक्रिया किंवा सल्ला देण्याची ज्यांच्यात क्षमता असते, ती व्यक्ती समजूतदार आहे असे आपण म्हणतो.
दैनंदिन जीवनात सर्वांत जास्त समजूतदारपणा दाखवावा लागतो, तो इतरांशी संवाद साधताना. हे संभाषण कधी आपल्या आई-वडिलांबरोबरचे असू शकते, मुलांबरोबरचे असू शकते, मित्रपरिवारात असू शकते किंवा आपल्या सहकाऱ्यांबरोबरचेही. त्यातही ती व्यक्ती एखादी समस्या घेऊन आपल्याकडे आली असेल, सल्ला मागायला आली असेल, तर मग आपल्यावरची जबाबदारी अजून वाढते.
प्रत्येक व्यक्ती आपल्या स्वभावानुसार, क्षमतेनुसार आणि आपल्या जागरूकतेनुसार शक्य तितके समजूतदारपणे वागण्याचा प्रयत्न करते. ‘व्यक्ती तितक्या प्रकृती’ या उक्तीनुसार समजूतदारपणाही अनेक प्रकारे दर्शवता येऊ शकतो. पण जर समजूतदारपणाची एखादा ‘सामान्य ढाँचा/ रचना’ (common template) आपल्याला हवा असेल, तर ती कशी असेल?
‘लाइफ इज अ सिक्वेन्स ऑफ ॲक्शन अँड रिॲक्शन’ अशी एक म्हण आहे. कोणत्याही व्यक्तीला किंवा परिस्थितीला (मग ती चांगली किंवा आव्हानात्मक प्रकारची- कशीही असो!) योग्य प्रतिसाद देणे म्हणजे एक प्रकारचा समजूतदारपणाच असतो. असे म्हणतात, की ‘React’ न करता ‘Respond’ करा! आपल्या आजूबाजूच्या व्यक्तींना किंवा परिस्थितीला योग्य प्रतिसाद देण्यासाठी एक अंतर्गत स्थिरता ठेवावी लागते. ते सरावाने जमू लागते.
जेव्हा कुणी आपल्याकडे सल्ला मागायला, समस्या सांगायला येते, तेव्हा कसे वागावे, याबद्दल बघूयात.
कोणतेही पूर्वग्रह न ठेवता लक्षपूर्वक समोरच्याचे ऐका.
त्यांच्या भावनांचा आदर ठेवून त्यावर प्रथम प्रतिक्रिया द्या.
समोरच्या व्यक्तीला तुमच्याकडून नक्की काय अपेक्षित आहे ते आधी समजून घ्या. त्यांना तुम्ही फक्त ऐकून घ्यायला हवे आहे, की त्यावर चर्चा आणि तोडगा सुचवायला हवा आहे, हे विचारा.
त्यांच्या जागी स्वतःला ठेवून विचार करा.
आधी तुमचा पाठिंबा दाखवा आणि मग तोडग्याबाबत चर्चा करा.
त्यांची समस्या पूर्णपणे समजून घेऊन मग एकत्रितपणे तोडगा शोधा. असे केल्याने त्यांनाही विचार करावा लागतो.
लहान मूल असेल, तर त्यांच्या वयाला अनुरूप असा तुमचा संवाद ठेवा. त्यांनाही उपाय शोधण्यास प्रवृत्त करा.
तुम्हाला एखादा सल्ला द्यायचा असेल, तर त्यामागे तुम्ही केलेला विचार वा तर्क समोरच्याला सांगा.
जेव्हा तुम्ही एखाद्या व्यक्तीला अशा प्रकारे प्रतिसाद देता, तेव्हा त्यांनाही तिथे सुरक्षित वाटते आणि ते तुमच्याशी प्रामाणिकपणे संवाद साधू शकतात. त्यांचा तुमच्यावरील विश्वास वाढतो.
‘मानसभान’ ठेवून आणि अशा अगदी सहज शक्य असलेल्या टिप्स वापरून तुम्हीही कुणासाठी तरी एक समजूतदार व्यक्ती होऊ शकता.
