Tháng 2 năm nay, Tân Hoa xã đưa tin Bắc Kinh đã ký biên bản ghi nhớ với Bangkok, cam kết chia sẻ các giải pháp hiệu quả trong kiểm soát ô nhiễm không khí. Những năm gần đây, thành phố 22 triệu dân này đã cải thiện đáng kể chất lượng không khí nhờ nhiều sáng kiến.

Trong năm 2024, nồng độ bụi mịn PM2.5 trung bình tại Bắc Kinh đạt 30,5 microgam/m³, đáp ứng chuẩn quốc gia 4 năm liên tiếp. So với năm 2013, mức trung bình năm 2024 của PM2.5, PM10, nitơ dioxide (NO₂) và lưu huỳnh dioxide (SO₂) lần lượt giảm 65,9%, 50%, 57,1% và 88,7%.

"Phép màu" hay "cuộc chiến"

Trong nhiều thập niên, ô nhiễm không khí là thách thức lớn với Trung Quốc khi đô thị hóa và tăng trưởng kinh tế diễn ra nhanh chóng.

Tại kỳ họp "lưỡng hội" năm nay, Bộ trưởng Bộ Sinh thái và Môi trường Trung Quốc, ông Hoàng Nhuận Thu, đã trưng bày hai mẫu màng lọc thu từ thiết bị giám sát ở Bắc Kinh: mẫu năm 2015 có màu xám đen, còn mẫu năm 2024 là xám trắng.

Với nhiều người dân Bắc Kinh, màng lọc xám đen gợi nhớ quãng thời gian thành phố chìm trong khói bụi, nhà nhà phải dùng máy lọc không khí suốt ngày đêm.

Năm 2013, Trung Quốc phát động "cuộc chiến" chống ô nhiễm bằng Kế hoạch Hành động phòng chống và kiểm soát ô nhiễm không khí (APPCAP), hướng tới cải thiện chất lượng không khí và cân bằng giữa phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường.

APPCAP biến Trung Quốc thành quốc gia đang phát triển đầu tiên triển khai các biện pháp quy mô lớn giảm bụi mịn PM2.5.

Bắc Kinh đi đầu cả nước với cách tiếp cận dựa trên quản trị khoa học, đổi mới công nghệ và hợp tác khu vực, góp phần định hình mô hình kiểm soát ô nhiễm toàn cầu.

Chương trình Môi trường Liên hợp quốc gọi kết quả này là "phép màu Bắc Kinh".

Không có cuộc chiến nào là dễ dàng 

Dựa trên APPCAP, Bắc Kinh triển khai Kế hoạch hành động làm sạch không khí giai đoạn 2013-2017, nhắm vào bốn mặt trận chính: kiểm soát đốt than, quản lý khí thải giao thông, giảm ô nhiễm công nghiệp và giảm bụi.

"Các cơ quan liên quan đều ký cam kết chịu trách nhiệm, tuyên bố sẽ giành chiến thắng trong chiến dịch này".

Trước đây, Bắc Kinh phụ thuộc nhiều vào than để sưởi ấm mùa đông. Nghiên cứu nguồn phát sinh PM2.5 giai đoạn 2012-2013 xác định đốt than là một trong những nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí tại đây.

Vì vậy thành phố triển khai sáng kiến chuyển đổi quy mô lớn, từ đốt than sang dùng điện để sưởi ấm. Một kỹ sư môi trường quận Tây Thành cho biết dự án này vừa phức tạp, vừa gian nan.

Các cơ quan chức năng và doanh nghiệp điện lực đã đến từng hộ dân trong khu vực mục tiêu, khảo sát nhu cầu thực tế và nâng cấp cơ sở hạ tầng bên ngoài để bảo đảm nguồn điện ổn định.

Đến cuối năm 2015, quận Tây Thành - khu vực trung tâm Bắc Kinh - đã hoàn toàn chấm dứt dùng than để sưởi, chấm dứt cảnh khói bụi mùa đông do than tổ ong gây ra. "Giờ đây nhà cửa ấm và sạch quanh mùa đông, đúng là thay đổi ngoạn mục!", một cư dân chia sẻ.

Song song đó, thành phố liên tục ban hành tiêu chuẩn phát thải mới cho các nguồn như tuabin khí, nồi hơi, siết chặt giới hạn chất ô nhiễm.

Các doanh nghiệp sử dụng than quy mô lớn bị giám sát nghiêm ngặt, buộc phải cải tiến công nghệ theo hướng thân thiện với môi trường. Chính quyền cũng tăng cường xử phạt vi phạm phát thải và vận hành sai quy định.

Đến cuối năm 2018, khu vực đồng bằng Bắc Kinh cơ bản không còn dùng than, các nồi hơi than gần như bị loại bỏ hoàn toàn.

Nghiên cứu sau đó cho thấy tỉ lệ PM2.5 do đốt than gây ra giảm từ 22,4% (2013) còn 3% (2017), không còn là nguồn ô nhiễm chính.

Sau 5 năm, nồng độ PM2.5 trung bình hằng năm giảm từ gần 90 còn 58 microgam/m³, hoàn thành mục tiêu giai đoạn đầu.

Sáng kiến và sáng kiến 

Năm 2018, Bắc Kinh triển khai "sáng kiến 1 microgam", chuyển trọng tâm kiểm soát ô nhiễm sang khí thải giao thông và bụi phát tán tự do - những nguồn đòi hỏi giải pháp tinh vi hơn. Mục tiêu là cải thiện chất lượng không khí đến từng microgam/m³.

Năm 2021 ghi dấu mốc quan trọng trong chiến dịch "bầu trời xanh" kéo dài một thập kỷ, khi nồng độ PM2.5 trung bình hằng năm giảm còn 33 microgam/m³ - mức thấp nhất kể từ năm 2013. Bắc Kinh duy trì chuẩn không khí này suốt ba năm sau đó.

Nhờ đẩy mạnh năng lượng tái tạo và thay thế than, cơ cấu năng lượng của thành phố đã chuyển đổi sâu sắc: lượng than tiêu thụ giảm từ 21,8 triệu tấn năm 2012 xuống dưới 600.000 tấn vào năm 2024, chiếm chưa đến 1% tổng tiêu thụ năng lượng.

Thành phố cũng cải tổ mạnh mẽ cơ cấu công nghiệp và giao thông: hơn 3.000 doanh nghiệp gây ô nhiễm bị đóng cửa, 12.000 cơ sở nhỏ thiếu tổ chức được chỉnh đốn, và hơn 3 triệu phương tiện gây ô nhiễm cao bị loại bỏ.

Với chất lượng không khí cải thiện rõ rệt, Bắc Kinh nay đối mặt các mục tiêu kiểm soát ô nhiễm tinh vi hơn. Năm 2025, thành phố nâng cấp quản lý môi trường với "sáng kiến 0,1 microgam", tập trung vào giải pháp chính xác như mở rộng xe năng lượng mới (NEV).