Một thành phố cần thở

Những ngày Hà Nội chìm trong lớp sương bụi mờ đục, chỉ số không khí vượt ngưỡng đỏ, hình ảnh hàng ngàn phương tiện máy nổ chen kín từng con phố đã trở thành điều quá quen thuộc. Trong bức tranh đó, xe máy chạy xăng vẫn là nhân vật chính.

Việt Nam hiện có gần 80% dân số sở hữu xe máy, một con số cao hàng đầu thế giới, biến phương tiện này thành trụ cột giao thông của các đô thị. Nhưng cũng chính nó là một trong những nguồn phát thải lớn nhất, góp phần vào tình trạng ô nhiễm không khí kéo dài nhiều năm qua.

Khi các chỉ tiêu phát thải và cam kết khí hậu quốc tế không thể trì hoãn, các đô thị buộc phải lựa chọn: hoặc kiểm soát phương tiện truyền thống, hoặc tiếp tục sống chung với ô nhiễm.

Trong bối cảnh đó, lộ trình cấm xe máy chạy xăng ở trung tâm Hà Nội không phải là một quyết định vội vã. Đây là một chính sách đã được vạch ra từ gần một thập kỷ trước, khi vấn đề môi trường chưa trở thành áp lực cấp bách như hiện nay.

Hành trình gần một thập kỷ

Ngày 4-7-2017, Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội ban hành Nghị quyết 04/2017/NQ-HĐND về việc thông qua đề án “Tăng cường quản lý phương tiện giao thông đường bộ nhằm giảm ùn tắc giao thông và ô nhiễm môi trường, giai đoạn 2017-2020, tầm nhìn đến 2030”.

Trong đó, lần đầu tiên thành phố đặt mục tiêu từng bước hạn chế và tiến tới dừng xe máy chạy xăng tại các quận nội đô vào năm 2030. Đây là bước ngoặt chính sách lớn, xác lập hướng đi dài hạn cho tương lai giao thông đô thị.

Tám năm sau, chính sách này đi vào giai đoạn thực thi khi Chỉ thị 20/CT-TTg (ban hành tháng 7-2025) yêu cầu Hà Nội cấm xe máy chạy xăng tại khu vực vành đai 1 từ ngày 1-7-2026. Các bước tiếp theo sẽ mở rộng phạm vi từ năm 2028 và tiến tới mục tiêu 2030.

Chính quyền Hà Nội nhiều lần khẳng định không điều chỉnh lộ trình này. Với doanh nghiệp, người dân hay bất kỳ bên liên quan nào, thông điệp chính sách là rất rõ ràng: thời điểm chuyển đổi đã được xác lập từ sớm và sẽ không bị lùi lại.

Thị trường xe máy trước một khúc quanh

Trong nhiều năm, thị trường xe máy Việt Nam là một bức tranh ổn định hiếm thấy trong ngành công nghiệp tiêu dùng. Quy mô ước tính 4,6 tỉ USD (2025), với khoảng 80% dân số sở hữu xe máy, tạo nên một hệ sinh thái mà Honda gần như thống trị. Các thương hiệu Nhật chiếm phần lớn thị phần trong suốt hai thập kỷ, trở thành một phần quen thuộc trong đời sống đô thị.

Nhưng sự ổn định ấy đang thay đổi. Sau khi chỉ thị cấm xe máy xăng được ban hành, theo số liệu của Reuters, doanh số Honda tại Việt Nam giảm khoảng 22% trong tháng 8-2025, thời điểm ngay sau khi thông tin chính sách được công bố. Trong khi đó, xe máy điện tăng tốc mạnh. VinFast cho biết doanh số xe máy điện và xe đạp điện tăng 55% trong quý 2-2025, đạt gần 70.000 chiếc.

Khi chính sách chưa thực thi nhưng thị trường đã phản ứng, điều đó cho thấy các tín hiệu chuyển dịch đã bắt đầu lan rộng.

Chính sách môi trường không chờ đợi ai

Việc kiểm soát xe máy xăng nằm trong một chiến lược lớn hơn nhiều: giảm phát thải đô thị và thực hiện các cam kết quốc tế về khí hậu.

Hà Nội là một trong những thành phố có chất lượng không khí ở mức đáng báo động nhiều năm liên tiếp. Các nguồn phát thải từ phương tiện cá nhân, đặc biệt là xe máy xăng, được xác định là nhân tố lớn gây ô nhiễm không khí.

Khi các quốc gia trong khu vực như Singapore đã công bố mốc dừng đăng ký xe xăng mới từ 2030, Jakarta đẩy nhanh các vùng phát thải thấp, Bangkok triển khai chuyển đổi xe máy công cộng, việc Việt Nam đi theo xu hướng này chỉ còn là vấn đề thời gian.

Quan điểm từ Chính phủ và chính quyền Hà Nội đến nay thống nhất ở một điểm: mốc 2026 - 2028 - 2030 sẽ được giữ nguyên. Có thể linh hoạt trong các bước thực hiện, có thể hỗ trợ kỹ thuật cho người dân và doanh nghiệp, nhưng mục tiêu cuối cùng không thay đổi.

Khi doanh nghiệp phải tính lại đường dài

Tháng 10-2025, theo Reuters, Đại sứ quán Nhật Bản tại Hà Nội cùng các hãng xe máy Nhật gửi thư kiến nghị Chính phủ Việt Nam xem xét một giai đoạn chuyển tiếp kéo dài 2 - 3 năm để các doanh nghiệp có thêm thời gian điều chỉnh dây chuyền sản xuất, xây dựng hạ tầng sạc, chuẩn hóa tiêu chuẩn kỹ thuật và đào tạo hệ thống đại lý.

Đây là một phản ứng có phần quen thuộc trong các giai đoạn chuyển đổi công nghệ quy mô lớn. Khi một thị trường vận hành ổn định quá lâu, bất kỳ cú hích chính sách nào cũng gây ra sức ép đáng kể.

Tuy nhiên điều khác biệt nằm ở chỗ chính sách này đã được hoạch định từ gần một thập kỷ. Các doanh nghiệp không đứng trước một quyết định bất ngờ, mà trước một mốc thời gian đã được thông báo sớm và lặp lại nhiều lần. Chính vì thế, câu chuyện lúc này không còn là “có hay không khoảng đệm”, mà là họ sẽ sử dụng thời gian còn lại như thế nào để thích ứng.

Một cuộc chơi mới đang mở ra

Khi chính sách đã xác lập, thị trường không còn vận hành theo “luật chơi cũ”. Các hãng xe nội địa như VinFast đang nhanh chóng tận dụng thời điểm để mở rộng sản phẩm xe máy điện, xây dựng hệ thống sạc và chiếm lấy khoảng trống thị phần trước khi chính sách thực thi. Đây không chỉ là một cuộc cạnh tranh sản phẩm mà còn là cuộc đua chiến lược: ai chuyển đổi nhanh sẽ chiếm lợi thế.

Ở chiều ngược lại, các hãng xe truyền thống buộc phải đưa ra quyết định chiến lược rõ ràng. Nếu quá trình chuyển đổi chậm trễ, họ không chỉ đối mặt với áp lực pháp lý mà còn với một thị trường đang đổi chiều từng ngày. Trong những ngành chịu ảnh hưởng trực tiếp từ chính sách môi trường, những người đi sau thường sẽ trả giá cao.

Chính sách kiểm soát xe máy xăng tại Hà Nội đang đi đến điểm không thể đảo chiều. Nhưng cách mà doanh nghiệp, người dân và các bên liên quan bước vào cuộc chuyển đổi sẽ quyết định tốc độ thành công.

Nếu các doanh nghiệp đẩy nhanh lộ trình điện hóa, hạ tầng sạc được mở rộng và người dân có lựa chọn hợp lý, các đô thị lớn của Việt Nam có thể rút ngắn khoảng cách với những thành phố xanh trong khu vực. Ngược lại, nếu sự chuyển đổi bị kéo dài vì thiếu sự chủ động, quá trình này có thể trở thành một khoảng trễ phát triển.

Đây không còn là cuộc tranh luận về đúng - sai hay nhanh - chậm, mà là một bài kiểm tra về khả năng thích ứng của toàn bộ hệ sinh thái giao thông Việt Nam trong kỷ nguyên giảm phát thải. Khi thời điểm thực thi đang đến gần, câu hỏi quan trọng không phải là có nên cấm hay không, mà là ai sẽ đi nhanh hơn ai trong cuộc đua chuyển đổi này.