छत्रपती शिवाजी महाराज हे भारतीय इतिहासातील एक अजरामर नाव आहे. त्यांनी स्थापन केलेल्या मराठा साम्राज्याने केवळ भारतातच नव्हे, तर आजच्या पाकिस्तानच्या काही भागांवरही आपला प्रभाव टाकला होता. पंजाब, डेरा गाझी खान आणि मुलतान या भागांवर मराठ्यांनी काही काळ राज्य केले. मराठ्यांच्या या पराक्रमाचा उल्लेख पाकिस्तानच्या इतिहासात कसा होतो? त्यांच्या शालेय अभ्यासक्रमात आणि स्पर्धा परीक्षांच्या पुस्तकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराज आणि मराठा साम्राज्याचा समावेश आहे का? हा प्रश्न अनेकांच्या मनात आहे. या लेखात याबाबत सविस्तर माहिती घेतली आहे.  

पाकिस्तानच्या शालेय अभ्यासक्रमात, विशेषत: पंजाब स्टेट बोर्डाच्या पुस्तकांमध्ये, इतिहासाचा अभ्यास हा प्रामुख्याने इस्लामच्या इतिहासावर केंद्रित आहे. इयत्ता पाचवी ते सातवीपर्यंत विद्यार्थ्यांना इस्लामचा इतिहास, तसेच मध्ययुगीन मुस्लिम राजवटींची माहिती शिकवली जाते. आठवीच्या अभ्यासक्रमात प्रथमच भारतातील ब्रिटिश राजवटीचा उल्लेख येतो. यात औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर मुघल साम्राज्य कमकुवत झाले आणि त्यानंतर ब्रिटिशांचा उदय झाला, असे थोडक्यात सांगितले जाते. मात्र, या काळात मराठ्यांनी दक्षिण आशियात निर्माण केलेला प्रभाव आणि त्यांचे योगदान यांचा उल्लेख जवळपास टाळला जातो.  

या अभ्यासक्रमात मराठ्यांचा इतिहास सविस्तर सांगितला गेला, तर औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतरच्या सव्वाशे वर्षांचा इतिहास समोर येईल, ज्यामध्ये मराठा साम्राज्याचा विस्तार आणि त्यांचा पराक्रम यांचा समावेश असेल. मात्र, हा कालखंड अनेकदा एक-दोन ओळींमध्ये गुंडाळला जातो. बारावीच्या अभ्यासक्रमातही मध्ययुगीन इतिहासाचा अभाव दिसतो, आणि इस्लामचा इतिहास आणि पाकिस्तानच्या स्वातंत्र्यलढ्यावरच भर दिला जातो.

पाकिस्तानच्या सेंट्रल सुपीरियर सर्व्हिस (सीएसएस) परीक्षेच्या तयारीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या काही पुस्तकांमध्ये मराठा साम्राज्याचा उल्लेख आढळतो. उदाहरणार्थ, हमीद खान यांच्या कॉन्स्टिट्यूशनल अँड पॉलिटिकल हिस्टरी ऑफ पाकिस्तान या पुस्तकात औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर मराठे एक नवीन शक्ती म्हणून उदयाला आले, असे नमूद केले आहे. मात्र, यात 1760 मध्ये अहमदशहा अब्दालीने मराठ्यांचा पराभव केला आणि मराठा साम्राज्य संपले, असे चुकीचे वर्णन केले आहे.  

दुसरीकडे, मलिक नावाच्या लेखकाने लिहिलेल्या हिस्टरी ऑफ पाकिस्तान या पुस्तकात छत्रपती शिवाजी महाराजांबद्दल जवळपास एक पानभर माहिती आहे. यात शिवाजी महाराजांचा मुघलांचे आव्हानकर्ते म्हणून उदय, अफजलखानाचा वध, आग्र्यातील कैद आणि तिथून सुटका, तसेच संभाजी महाराजांचा पराभव आणि शाहू महाराजांच्या नेतृत्वाखाली मराठ्यांचा विस्तार यांचा उल्लेख आहे. मात्र, यातील काही माहिती चुकीची किंवा संदर्भहीन आहे. उदाहरणार्थ, अफजलखानाच्या वधाला दगाबाजी ठरवणे किंवा मराठ्यांचा पराभव झाल्याचे सांगणे हे ऐतिहासिकदृष्ट्या अयोग्य आहे.  

पाकिस्तानातील लेखक के. अली यांनी लिहिलेल्या द न्यू हिस्टरी ऑफ इंडो-पाकिस्तान आफ्टर 1526 या पुस्तकातचा उल्लेख अत्यंत सकारात्मक पद्धतीने केला आहे. त्यांनी शिवाजी महाराजांना “भारताचा अलौकिक बुद्धिमत्तेचा निर्माता” (The Constructive Genius of Hindu India) असे संबोधले आहे. या पुस्तकात शिवाजी महाराजांनी वतनदारी पद्धत बंद करून सैन्याला रोख रक्कम देण्याची प्रथा सुरू केली, परधर्माचा आणि स्त्रियांचा सन्मान केला, आणि हिंदू धर्मासाठी लढा दिला, असे नमूद केले आहे.  
या पुस्तकात शिवाजी महाराजांनी मराठ्यांचे एक नवे राष्ट्र निर्माण करण्याच्या दिशेने पावले टाकली, असेही म्हटले आहे. मात्र, लेखकाने काही चुका झाल्याचा उल्लेख केला आहे, पण त्या चुका कोणत्या, याचे स्पष्टीकरण दिलेले नाही. तरीही, या पुस्तकातील माहिती ही इतर पाकिस्तानी पुस्तकांच्या तुलनेत अधिक सकारात्मक आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या जवळ जाणारी आहे.

पाकिस्तानच्या अभ्यासक्रमात मराठ्यांचा आणि शिखांचा उल्लेख टाळण्याचा कल दिसतो. औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतरच्या काळात टिपू सुलतान, शिराज-उद-दौला यांचा लढा यांचा उल्लेख केला जातो, पण मराठा आणि शीख साम्राज्यांचा प्रभाव याकडे दुर्लक्ष केले जाते. भारत आणि पाकिस्तान पूर्वी एकच देश होते, तरीही पाकिस्तानचा इतिहास कुठून सुरू करायचा आणि कुठे संपवायचा, याबाबत स्पष्टता नसल्याचे दिसते.

पाकिस्तानच्या शालेय अभ्यासक्रमात छत्रपती शिवाजी महाराज आणि मराठा साम्राज्याचा उल्लेख अत्यंत मर्यादित आहे. मात्र, काही स्पर्धा परीक्षांच्या पुस्तकांमध्ये, विशेषत: के. अली यांच्या लेखनात, शिवाजी महाराजांचा पराक्रम आणि योगदान यांचा सकारात्मक उल्लेख आढळतो. यावरून हे स्पष्ट होते की मराठ्यांचा पराक्रम पाकिस्तानपर्यंत पोहोचला आहे, पण तो स्पष्टपणे मांडला जातो की नाही.

हा विषय इतिहासप्रेमींसाठी आणि मराठा साम्राज्याच्या गौरवशाली वारशाचा अभ्यास करणाऱ्यांसाठी महत्त्वाचा आहे. पाकिस्तानच्या अभ्यासक्रमात मराठ्यांचा इतिहास समाविष्ट करण्यासाठी अधिक संशोधन आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ऐतिहासिक संवादाची गरज आहे.
 
टीप: वरील माहिती रणजीत यादव यांनी त्यांच्या द मराठी बाणा या यूट्यूब चॅनलवर सविस्तर दिली आहे. वाचकांनी स्वत: संशोधन करून माहितीची सत्यता पडताळावी.