ชุมชนคลองโอ่งอ่างเป็นย่านเก่าของกรุงเทพฯ เป็นที่ตั้งของศาสนสถานหลายศาสนา และเป็นย่านการค้าสำคัญที่เชื่อมต่อกัน พื้นที่เล็กๆ ขนาดไม่ถึงหนึ่งตารางกิโลเมตรนี้มีบ้านเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม ศรีไชยันต์) อัครเสนาบดีในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ถือเป็นโบราณสถานคู่คลองโอ่งอ่าง ภายหลังได้ปรับเปลี่ยนเป็นสถานที่ราชการมีการบูรณะเป็นอาคารสำนักงานศาลรัฐธรรมนูญ ปัจจุบันใช้เป็นวิทยาลัยศาลรัฐธรรมนูญ สร้างผู้บริหารและผู้นำที่มีความรู้ความเข้าใจหลักนิติธรรม หลักประชาธิปไตย หลักสิทธิเสรีภาพและสิทธิมนุษยชน ที่มีความสำคัญในการพัฒนาสังคม

อาคารบ้านเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์แห่งนี้ สำนักงานศาลรัฐธรรมนูญดำเนินการจัดตั้งพิพิธภัณฑ์ศาลรัฐธรรมนูญในอาคารเพื่อสื่อสารภารกิจศาลรัฐธรรมนูญแก่สังคม   ปัจจุบันพิพิธภัณฑ์ศาลรัฐธรรมนูญแล้วเสร็จ พร้อมเป็นแหล่งเรียนรู้แห่งใหม่ของคนไทย โอกาสนี้ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเปิดพิพิธภัณฑ์ศาลรัฐธรรมนูญ   ณ ที่ทำการอาคารศาลรัฐธรรมนูญบ้านเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ เขตพระนคร เมื่อวันที่ 19 พ.ค.2568 ที่ผ่านมา

สำนักงานศาลรัฐธรรมนูญปรับปรุงอาคารโบราณสถานหลังเดิมที่เคยใช้เป็นที่ทำการ ตั้งแต่ปี 2542 โดยสำนักสถาปัตยกรรม กรมศิลปากร ร่วมดำเนินงานบูรณะอาคารสำนักงานศาลรัฐธรรมนูญ สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ร่วมดำเนินการจัดแสดงพิพิธภัณฑ์ เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ทางด้านกระบวนการยุติธรรม การเมืองการปกครองของไทย ภายใต้รัฐธรรมนูญอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข ผ่านปณิธาน วิสัยทัศน์ พันธกิจ บทบาท หน้าที่ และอำนาจ และการปฏิบัติภารกิจของศาลรัฐธรรมนูญ ภายใต้แนวคิดให้ทุกคนร่วมเป็น “ผู้พิทักษ์รัฐธรรมนูญ”

พิพิธภัณฑ์ศาลรัฐธรรมนูญ มีห้องแสดงนิทรรศการ 21 ห้อง แต่ละห้องนำเสนอด้วยระบบเทคโนโลยีที่ทันสมัย กระตุ้นให้ผู้ชมทุกกลุ่มร่วมเป็นผู้พิทักษ์รัฐธรรมนูญ ชั้น 1 มีจุดลงทะเบียนรับบัตร Mission Card เพื่อเข้าร่วมทำภารกิจผ่านกิจกรรมในแต่ละห้อง เริ่มจากห้องเปิดโลกภารกิจผู้พิทักษ์ และห้องที่ทำการอดีตประธานศาลรัฐธรรมนูญ และตุลาการศาลรัฐธรรมนูญชั้นที่ 2 ห้องแสดงกระบวนการยื่นคำร้องสู่ศาลรัฐธรรมนูญ, ห้องประชุมวินิจฉัย และห้องพิจารณาคดีประวัติศาสตร์ ซึ่งยังคงบรรยากาศเดิมไว้เกือบทุกประการ มีบัลลังก์ของคณะตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ, ที่นั่งฝ่ายผู้ร้อง, ที่นั่งฝ่ายผู้ถูกร้อง, ที่นั่งพยาน, ที่นั่งเจ้าหน้าที่ศาล และที่นั่งผู้เข้าร่วมรับฟังการพิจารณาคดี    

ชั้นที่ 3 ห้องรัฐธรรมนูญไทยใต้ร่มพระบารมี แสดงพระราชปณิธานของพระมหากษัตริย์ไทยที่ทรงวางรากฐานประชาธิปไตยให้แก่ประชาชนไทย, ห้องบ้านเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ สถาปัตยกรรมข้ามกาลเวลา แสดงแบบจำลอง 3 มิติ ของอาคารบ้านเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ ส่วนแรกเป็นอาคารเดิม ส่วนถัดมาเป็นอาคารที่สร้างขึ้นใหม่ให้เชื่อมต่อและกลมกลืนกับอาคารเดิม สำหรับบ้านเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาวชิราวุธฯ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ภายหลังได้ปรับเปลี่ยนจากบ้านเรือนที่ใช้อยู่อาศัยมาเป็นสถานที่ราชการ ปัจจุบันสำนักงานศาลรัฐธรรมนูญใช้เป็นวิทยาลัยศาลรัฐธรรมนูญและพิพิธภัณฑ์ศาลรัฐธรรมนูญ

ส่วนสุดท้ายเป็นห้องตามรอยย่านเก่า เล่าตำนานมีชีวิต บอกเล่าเรื่องราวชุมชนรอบสถานที่ตั้งบ้านเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์  ปัจจุบันบริเวณนี้ เรียกว่า “ชุมชนคลองโอ่งอ่าง”  เป็นพื้นที่เล็กๆ แต่มีพระอารามของหลายศาสนา ทั้งพุทธ อิสลาม ซิกข์ และย่านการค้าสำคัญแห่งใหญ่ที่เชื่อมต่อกัน ได้แก่ พาหุรัด สำเพ็ง และเยาวราช  จนถึงย่านสะพานเหล็กเป็นย่านค้าขายที่มีการเปลี่ยนแปลงมาหลายช่วงยุคสมัย

คลองโอ่งอ่างวันนี้เป็นถนนคนเดินแหล่งท่องเที่ยวใหม่ประจำกรุงเทพฯ นิทรรศการจัดแสดงผ่านแบบจำลองวัด มัสยิด โบสถ์ซิกข์ รวมถึงภาพถ่ายในอดีตที่เต็มไปด้วยเรื่องราวและความทรงจำตั้งแต่ต้นกรุงรัตนโกสินทร์  เรือสัญจรในคลองโอ่งอ่างก่อนถูกแทนที่ด้วยถนนอย่างที่สากลโลกใช้กัน ภาพรวมการจัดแสดงพิพิธภัณฑ์ศาลรัฐธรรมนูญตื่นตาตื่นใจกับการได้เรียนรู้การเมืองการปกครองไทยที่มีกลิ่นอายประวัติศาสตร์และวัฒนธรรม ซึ่งเปิดประตูต้อนรับทุกคนเข้ามาศึกษาเรียนรู้