बंडू दातीर- saptrang@esakal.com

राज्यातल्या अनेक खेडेगावामधला युवक सोशल मीडिया आणि खोट्या प्रतिष्ठेच्या मृगजळी राजकारणात अडकतोय. शेतात राबण्यापेक्षा नोकरीच्या पाठीमागे धावतोय. भविष्याची चिंता नसल्याने दिशाहीनपणे भरकटतोय. परंतु काशिग (ता. मुळशी) गावातील युवकांनी आपापल्या जागेत डोंगराळ, मुरमाड माळरानावर कष्टानं कृषी पर्यटन केंद्रांची नवी वाट निर्माण केली आहे. हे हिरवंगार नंदनवन देश-विदेशातील पर्यटकांचे रेसिडेन्शियल डेस्टिनेशन झाले आहे. युवकांची एकजूट, पर्यटनाच्या माध्यमातून वाढलेले जोडधंदे आणि ग्रामस्थांची साथ यामुळे बारा वर्षांतच युवाशक्तीने अर्थचक्राला गती दिली.

पुणे जिल्ह्याच्या पश्चिम पट्ट्यातील मावळ, मुळशीच्या सीमेवर कोळवण खोऱ्यात वसलेले काशिग गाव. शिंदेवाडी, तिडकेवाडी, बोंद्रेवाडी, टेमघरेवाडी, विकासवाडी, शेळकेवाडी, समतानगर आणि गावठाण अशा वाड्यावस्त्यांमध्ये विखुरलेले तीनशेच्या आसपास उंबरठा असलेले हे गाव. उत्तरेला तिकोणा किल्ला आणि पूर्वेकडे मांडवी डोंगर जणू पहाडासारखा पाठीराखा म्हणून उभा आहे. दक्षिणेला हाडशी तलाव, सत्य साईबाबा मंदिर असून पश्चिमेकडे जागृत तुकाई, खंडोबा आणि ग्रामदैवत भैरवनाथ देवस्थान आहे.

शेती, दुधावरच बळिराजाची उपजीविका अवलंबून आहे. तालुक्याच्या शेवटच्या टोकाला असल्यामुळे गाव विकासापासून दुर्लक्षित होतं. वाहतुकीची गैरसौय, पाण्याचे दुर्भिक्ष, शिक्षणाची हेळसांड, तोकड्या सरकारी सुविधा अशी गावाची अवस्था होती. १९७२ च्या दुष्काळात रस्ता झाला तर १९८९ मध्ये तलाव बांधला. येथील बळिराजा शेती आणि दुग्धव्यवसायावरच कुटुंबाची उपजीविका भागवायचा. शेतीतून भागत नसल्याने अनेक तरुण पुण्यात ऑफिस बॉय, हॉटेलमध्ये वेटर, रिक्षा चालवणे, गावाहून गाडीने आलेले दूध घरोघरी पोचवणे अशी कामे करायचे. काही जण गावीच स्वतःच्या आणि दुसऱ्याच्या शेतात राबून आपली उपजीविका भागवायचे.

सुनील टेमघरे यांचा पुण्यात पोळीभाजी आणि केटरिंगचा व्यवसाय होता. २०१३ मध्ये गावी शेतात जेवायला आलेल्या मित्राने तेथील नैसर्गिक वातावरण पाहून या युवकाच्या मनात कृषी पर्यटनाची ठिणगी पेटविली. त्यांनीही निश्चयाने माळरानावर पर्यटन केंद्र उभारले. पर्यटकांना निसर्गाच्या कुशीत बसून घरगुती पद्धतीचे रुचकर जेवण ते देऊ लागले. खवय्यांच्या जिभेवर त्याची चव रेंगाळली गेली. माउथ पब्लिसिटीमुळे गर्दी वाढू लागली. कमाई वाढल्याने संपूर्ण परिवार यात जोमाने उतरला. सुरेश मराठे हा आयटीआय झालेला तरुण शिक्रापूरला आठ हजारांची नोकरी करायचा. त्यांनी सुनीलच्या समवेत काम करीत काही काळ पर्यटन केंद्राची माहिती घेतली. त्यानंतर तिकोणा फार्म्स नावाने स्वतःचे केंद्र सुरू केले. पर्यटन केंद्रातून चांगले उत्पन्न मिळाल्याने नोकरीला रामराम ठोकला. स्वप्नील टेमघरे देखील कंपनीत कामाला होता. परंतु नोकरी सोडून त्यांनीही फुलराई नावाने स्वतःचे केंद्र उभारले.

दत्ता शेळके हा ल्युपिन फार्मसी कंपनीत कामाला होता. निसर्ग आणि शेतीवर जीव जडलेल्या दत्ताचे नोकरीत मन रमेना. डोंगरउतारावरील चार एकर जागेत त्याने कृषी पर्यटन केंद्र सुरू करण्याचा निर्धार केला. आईवडील आणि भावाच्या सहकार्याने पशुपक्ष्यांच्या वाढीला पोषक ठरतील अशी आठ हजार झाडे लावली. शेतीसाठी खाचरे करून पीक, भाजीपाला, फळपिकांचे सेंद्रिय उत्पादन सुरू केले. सोलर पंप, बायोगॅसची उभारणी केली. झऱ्याचे पाणी शेतापर्यंत आणून ठिबक सिंचनद्वारे खाचरात पोचविले. देशी गायी, शेळ्या, कोंबड्या पाळल्या. बैलगाडी सजविली. पाच वर्षांच्या अथक प्रयत्नानंतर ओसाड जागेवर हिरवाई फुलवीत ‘युनिक पाथ’ नावाने ॲग्रो पर्यटनाचे खासगी हिल स्टेशनच तयार केले.

मारुती शिंदे या जर्मन भाषेच्या जाणकाराने अन्य युवकांची प्रेरणा घेऊन ‘तिकोणा व्हॅली फार्म’ नावाने पर्यटन केंद्राचा शुभारंभ केला. पुण्यात इलेक्ट्रिक कॉन्ट्रॅक्टर असलेले संदीप पायगुडे यांनीही ‘जलदुर्ग’ नावाने पर्यटन केंद्र सुरू केले. रोहिदास टेमघरे पुण्यात गाड्यांवर नंबर टाकण्याचे काम करायचा. त्यांनी ‘रेड सॉइल’ नावाने कृषी पर्यटन केंद्र उघडले. प्लंबिंगचे काम करणारे नवनाथ टेमघरे यांनी सर्वश्री ॲग्रो टुरिझमची पायाभरणी केली. कुरिअरचा व्यवसाय करणारे संदीप टेमघरे यांनी ‘मुळवन व्हिलेज ॲग्रो टुरिझम’ची स्थापना केली. याच युवकांच्या प्रेरणेतून गावातील नंदू डफळ,अमित तिडके, तानाजी बोंद्रे, दिलीप टेमघरे, विक्रम शिंदे यांनीही आपल्या जागेत कृषी पर्यटन केंद्र उभारण्यास सुरुवात केली.

सुनील, सुरेश, स्वप्नील, नवनाथ, संदीप यांच्या पर्यटन केंद्राची जागा एके काळी खडकाळ माळरान होते. नापीक असल्याने जागा पिढ्यानपिढ्या पडीक होती. या भागाला ग्रामस्थांनी खडकवाडी नाव दिले होते. या युवकांनी कुटुंबीयांच्या मदतीने डोक्यावरून हंड्याने पाणी आणून रोपे लावली. उरापोटावरून माती वाहून भराव टाकला. मुलांप्रमाणे रोपांची जोपासना केली, जोमाने वाढ केली. पर्यटन केंद्रासाठी लागणारे बांधकाम केले. पर्यटकांना निसर्गसौंदर्याचा, स्वच्छ हवेचा आस्वाद घेण्याच्या दृष्टीने त्याची रचना केली. सात वर्षांच्या अथक परिश्रमामुळे उजाड रानमाळावर हिरवंगार नंदनवन फुललं. त्यामुळे खडकवाडीचे नामकरण कालांतराने विकासवाडीत झाले. इथं पर्यटकांची गर्दी झाली.

पर्यटकांच्या आरोग्याची काळजी घेत त्यांचे जिभेचे चोचलेही पुरविले जातात. शाकाहारीमध्ये गावरान गायीचे दूध, झुणका भाकर, भरले वांगे, गावरान ठेचा, मागणीनुसार पुरणपोळी, सेंद्रिय भाजीपाला तर मांसाहारीमध्ये गावरान कोंबडी, मटण, चुलीवरच्या गरमागरम भाकरी अशा खमंग, रुचकर जेवणावर पोटभर ताव मारता येतो. निसर्गाच्या नवलाईमुळे या परिसरात उत्साहित करणारी सकारात्मक ऊर्जाही पसरलेली आहे. मुक्कामाला आलेल्या पर्यटकांना सकारात्मक ऊर्जेचे भरभरून दान मिळते. पर्यटकांना चोख सुरक्षाव्यवस्था आणि आपुलकीची घरगुती सेवा दिली जाते. त्यामुळे हा परिसर पर्यटकांना पुन्हा येण्यासाठी सतत खुणावतो.

निसर्गरम्य वातावरण, निवांतपणा, पोटाची भूक आणि जिभेचे चोचले पुरविणारे घरगुती जेवण, वेगवेगळ्या खेळांमुळे संपूर्ण दिवस कधी जातो हे समजत नाही. या सुविधांमुळेच केंद्रे पर्यटकांच्या गर्दीने फुललेली असतात. या ठिकाणी ऑनलाइन बुकिंग केले जाते. युवकांनी पर्यटन केंद्रांची माहिती फेसबुक, इन्स्टाग्राम, एक्स, युट्युब, गुगल मॅप या सोशल मीडियावरही टाकली आहे. एमटीडीसीच्या पोर्टलवरही या केंद्रांची माहिती पाहायला मिळते. नामवंत ब्लॉगर, युट्युबर यांनीही केंद्रांना भेटी देत येथील निसर्गसौंदर्य आणि मिळणाऱ्या सुविधांची माहिती जगभर पोचवितात.

पर्यटन केंद्रांमुळे गावाच्या अर्थचक्राला मोठी गती मिळाली आहे. केंद्रात स्वयंपाक, स्वच्छता आणि टापटीपपणा ठेवण्याचे काम मिळाल्याने महिलांना दररोज हक्काचा रोजगार मिळालाय. इतर युवकांनीही पर्यटन केंद्रासाठी लागणारे दूध, किराणा, भाजीपाला, लॉंड्री, अंडी, चिकन, मटण, फिल्टर पाणी, बेकरी आदि जोडधंदे सुरू करून परिवारात आर्थिक सक्षमता आणली. पर्यटक सेंद्रिय इंद्रायणी तांदूळही विकत घेतात. आंबे, जांभूळ, करवंद या रानमेव्याबरोबरच मसूर, वाटाणा, हरभरा, मटकी आदि कडधान्यांचीही विक्री होते. एका पर्यटन केंद्रामुळे गावातील पाच ते सहा कुटुंबांच्याही उपजीविकेचा प्रश्न मिटला. एकंदर कृषी पर्यटन केंद्रांमुळे दीडशे कुटुंबांना रोजगाराचे साधन मिळाले.

प्रसिद्ध अभिनेते नाना पाटेकर, नागराज मंजुळे, मोहन जोशी, प्रवीण तरडे, सई ताम्हणकर, रिंकू राजगुरू, आकाश ठोसर, आदेश बांदेकर या नामवंत कलावंतांसह दिग्गज उद्योजक तसेच प्रशासकीय अधिकाऱ्यांना या पर्यटन केंद्रांची भुरळ पडली आहे. पुणे, मुंबई, मद्रास, गुजरातबरोबत अमेरिका, जर्मनी, इंग्लंड, स्वित्झर्लंडसारख्या सतरा देशांतील पर्यटकांनी कित्येक वेळा मुक्काम करून कृषी केंद्राचा आस्वाद घेतलाय. कार्पोरेट कार्यशाळेसाठीही नामवंत कंपन्या या ठिकाणी येतात. प्री वेडिंग शूटिंग, लग्न, साखरपुडा असेही कार्यक्रम होऊ लागलेत. बाइक राइड इव्हेंट, शैक्षणिक सहली, होम मिनिस्टर, लघुपटाच्या शूटिंगच्या माध्यमातून या केंद्रांची माहिती जगाच्या कानाकोपऱ्यात पोचली. या माध्यमातून प्रत्येक केंद्रात महिन्याला पन्नास हजार ते दोन लाखांपर्यंत निव्वळ नफा होत आहे.

या पर्यटन केंद्राचा कारभार इथल्या महिलांनी हातात घेतलाय. घरातला प्रत्येक माणूस पडेल ते काम करतो. प्रत्येक पर्यटन केंद्र महिलांच्या नावे आहे. वंदना टेमघरे, पूनम मराठे, नेहा टेमघरे, सारीका शिंदे, आशा शेळके, कीर्ती पायगुडे, कल्पना टेमघरे, रोहिणी टेमघरे या पतीच्या खांद्याला खांदा लावत व्यवसायाला उभारी देतात. महिलांची पर्यटन संस्था निर्माण करून पर्यटन क्लस्टर करण्याचा युवकांचा मानस आहे. युवकांच्या या व्यावसायिक एकजुटीला गावकी, भावकीची समर्थ साथ आहे. ग्रामपंचायतही युवकांना हरतऱ्हेची मदत करते. जिल्हा उद्योग केंद्रातून मुख्यमंत्री रोजगार निर्मिती कार्यक्रमातून तसेच पर्यटन विभागाच्या आई योजनेतून अनुदानासह कर्ज मिळते. बॅंकाही आर्थिक सहकार्य करतात. सरकारच्या पर्यटन विभागाकडे या केंद्रांची नोंद आहे.

गेल्या बारा वर्षांपासून येथील युवकांमध्ये अभेद्य अशी एकी आहे. ही एकजूट मजबूत करण्यासाठी दत्ता शेळके सातत्याने धडपडताना दिसतो. प्रत्येकाचा व्यवसाय एकाच प्रकारचा असला तरी वैशिष्ट्ये मात्र वेगवेगळी आहेत. प्रत्येक जण एकमेकांच्या अडीअडचणीला धावतात. सुखदुःखात सहभागी होतात. इतरांनाही या व्यवसायासाठी प्रोत्साहन देतात. युवकांच्या या एकजुटीचे आणि आर्थिक सक्षमतेचे अनेकांना कौतुक, कुतूहल वाटते. शेतीबरोबरच कृषी पर्यटन गावाच्या उत्पन्नाचा शाश्वत स्रोत झाल्यामुळे शहरात स्थलांतरित झालेल्या युवावर्गाची पावले गावाकडे वळू लागली आहेत.