अक्षय शेलार - shelar.abs@gmail.com

सोडरबर्गच्या जवळपास सर्वच चित्रपटांप्रमाणे ‘ब्लॅक बॅग’ हा चित्रपटदेखील तांत्रिकदृष्ट्या प्रगल्भ आणि नेमका आहे. शैलीवरची पकड आणि संथपणे उलगडणारा दृक्-विश्वास ही या सिनेमाची खरी ताकद. त्यात संवादांमधून ध्वनित होणारा कोरडा विनोद आणि पात्रांमधील तणाव हा इथल्या चौकटींमध्ये अधिक दाट होतो.

स्टीव्हन सोडरबर्गचा ‘ब्लॅक बॅग’ वरकरणी एक चित्तवेधक गुप्तहेरपट असला तरी, त्याचा खरा रोख लग्न, विश्वास आणि सत्ता-संतुलनाच्या सूक्ष्म खेळांकडे आहे. पारंपरिक थरारपटाच्या चौकटीबाहेर जात तो संशय, मौन आणि परस्पर-संशयाच्या छायेत वावरणाऱ्या नात्यांची एक रोचक कथा उभी करतो.

ब्रिटिश गुप्तचर संस्थेतील ‘मोल’ (फुटिर हेर) शोधण्याची जबाबदारी जॉर्ज वुडहाउस (मायकल फॅसबेंडर) याच्यावर सोपवली जाते. त्याच्या तपासादरम्यान त्याच्याच संस्थेत काम करणाऱ्या त्याच्या पत्नीकडे, कॅथरीनकडे (केट ब्लँचिट) संशयाची सुई जाते. यातून उलगडते ती प्रेम आणि लग्नव्यवस्थेविषयीची एक विचारप्रधान, अस्वस्थ करणारी हेरकथा. संवादांची मांडणी आणि चित्रचौकटीमधील सूक्ष्म हालचाली याच या तपासाचे खरे रणांगण ठरतात.

जॉर्ज आणि कॅथरीन हे दोघेही एका घट्ट अशा मोनोगॅमस नात्यात आहेत. म्हणजेच, ते दोघेही एकमेकांपासून लपवून किंवा एकमेकांना सांगून इतर कुणासोबत शय्यासोबत करीत नाहीत. ते काम करत असलेल्या (व इतरही) गुप्तचर संस्थेत काम करणाऱ्या इतरांबाबत मात्र अशी परिस्थिती नाही. त्यांच्या सहकाऱ्यांची पुष्कळ अफेअर्स आहेत. ‘जेव्हा तुम्ही प्रत्येक गोष्टीबद्दल खोटे बोलू शकता, जेव्हा तुम्ही सर्वकाही नाकारू शकता, तेव्हा तुम्ही कोणत्याही गोष्टीबद्दल सत्य कसे सांगाल?,’ असं एक वाक्य चित्रपटात येतं.

हे वाक्य असेल किंवा मग इतरही अनेक मुद्दे असतील, त्यातून या कथेमध्ये वैवाहिक नातं आणि हेरगिरी यांच्यातील साम्य पदोपदी अधोरेखित होतं. माहिती दडवणं, विसरणं आणि चतुरतेने बाजूला सारणं हे प्रेमाचं नव्हे, तर बचावाचं हत्यार ठरतं. त्यामुळेच हेरगिरीच्या संदर्भाने शीर्षकात येणारी ‘ब्लॅक बॅग’ खरंतर या दोघांच्या नात्याचंही रूपक ठरते. अशी एक बंद, काळी बॅग की, कधीकधी ज्यातल्या गोष्टी न उघडणंच योग्य ठरतं. ज्यात डोकावण्याची इच्छा होणं स्वाभाविक असतं; मात्र ती उघडण्याच्या प्रयत्नांतील विस्फोटक शक्यता चित्रपटात जरूर दिसतात. परिणामी, मोनोगॅमस नात्यांविषयीची एक सुरेख कथा पाहायला मिळते. कारण, राजकारण केवळ भौगोलिक किंवा सांस्कृतिक नसतं. विविधलिंगी नातेसंबंध आणि वैयक्तिक, सामाजिक आयुष्यातील सत्तासंबंध यांचंही एक वेगळं राजकारण असतं. सोडरबर्गच्या चित्रपटात त्याचाही ऊहापोह घेतला जातो.

याखेरीज, मध्यवर्ती कथानकाच्या माध्यमातून ‘ब्लॅक बॅग’ केवळ गुप्तचर संस्थांवर टीका करत नाही, तर त्याचा रोख पाळत, नियंत्रण आणि परस्परसत्तांमधील अव्यक्त समजुतींकडे आहे. हा चित्रपट सारे काही थेट सांगत नाही; पण तो अनेक गोष्टी सूचित जरूर करतो. सारे चित्र उघड करत नाही, तर ते आतून दाखवतो. त्यामुळे त्यातले राजकीय कंगोरे अगदी सुस्पष्ट नसूनही प्रखर सावल्यांसारखे सर्वत्र पसरलेले आहेत. ज्यामध्ये वैयक्तिक व संस्था, अशा दोन्ही स्तरांवरील डावपेच आणि कुरघोड्या पाहायला मिळतात.

दिग्दर्शक सोडरबर्ग गेल्या दोन-अडीच दशकांपासून स्वतःच्या चित्रपटांमध्ये टोपणनाव वापरून काही तांत्रिक जबाबदाऱ्या पार पाडत आला आहे. ‘ब्लॅक बॅग’मध्ये त्यानं पीटर अँड्र्यूज या टोपणनावानं छायाचित्रण केलं आहे, तर संकलन मेरी अॅन बर्नार्ड या नावानं. त्याची ही खास ‘इंडी’ पद्धतीची कार्यपद्धती, चित्रपटनिर्मितीप्रतीची उत्कटता फारच स्तुत्य आणि सुंदर आहे. सोडरबर्गच्या जवळपास सर्वच चित्रपटांप्रमाणे हा चित्रपटदेखील तांत्रिकदृष्ट्या प्रगल्भ आणि नेमका आहे.

शैलीवरची पकड आणि संथपणे उलगडणारा दृक्-विश्वास ही या सिनेमाची खरी ताकद. त्यात संवादांमधून ध्वनित होणारा कोरडा विनोद आणि पात्रांमधील तणाव हा इथल्या चौकटींमध्ये अधिक दाट होतो. सोडरबर्गच्या दृश्यशैलीत ब्लँचिटचे काळे चष्मे आणि फॅसबेंडरचे मिनिमलिस्टिक पद्धतीचे टर्टलनेक स्वेटर्स हेरगिरीचा सूक्ष्म भाग बनतात. हे सारं करत असताना सोडरबर्ग नाट्यमय हेरपट या चित्रपट विधेचं विच्छेदन ज्या रीतीनं करतो, ते पाहणं हादेखील एक रोचक अनुभव आहे.

‘ब्लॅक बॅग’ एक सुसंयत, तपशीलप्रधान गहनतेचा चित्रपट आहे. भडकपणे नव्हे, तर निमूटपणे प्रश्न विचारणारा हेरपट आहे. सोडरबर्गची विशिष्ट शैली आणि प्रमुख व्यक्तिरेखा साकारणाऱ्या ब्लँचिट आणि फॅसबेंडर यांचं काम यासाठी ‘ब्लॅक बॅग’ जरूर पाहावा.