डॉ. ऋतुपर्ण शिंदे

आपण फुफ्फुसांच्या आरोग्याबद्दल तेव्हाच विचार करतो, जेव्हा श्वास घ्यायला त्रास होतो. मात्र, फुफ्फुसांवर दडपण निर्माण करणारा एक मोठा आणि सतत वाढणारा घटक म्हणजे स्थूलता. लठ्ठपणामुळे छाती व पोटाभोवती साचणारी चरबी फुफ्फुसांच्या हालचालींवर मर्यादा आणते. परिणामी, शरीरात ऑक्सिजनचा पुरवठा कमी होतो आणि वेळेनुसार अनेक श्वसनसंबंधी विकार निर्माण होतात.

• श्वसन यंत्रणेचा यांत्रिक ताण : पोट व छातीभोवती वाढलेली चरबी फुफ्फुसांना पूर्ण क्षमतेने फुलण्यास अडथळा आणते. श्वास घेताना छातीत जडपणा जाणवतो, दम लागतो

• डायफ्रामवरील दबाव : स्थूलतेमुळे डायफ्राम खाली सरकू शकत नाही, त्यामुळे खोल श्वास घेता येत नाही. हलक्याशा हालचालींनंतरही दम लागतो.

• ऑक्सिजन कमी होणे (Hypoxemia) : विशेषतः रात्री झोपताना ऑक्सिजन कमी होतो. झोपेतून उठून थकवा वाटतो, डोकेदुखी होते.

• ऑबस्ट्रॅक्टिव्ह स्लीप ॲप्निया (ओएसए) : झोपताना श्वास वारंवार थांबतो. मोठ्याने घोरणे, सकाळी डोकेदुखी, दिवसभर झोप येणे. उपचार : वजन कमी करणे, सीपीएपी मशीनचा वापर

• ओबेसिटी हायपोव्हेंटिलेशन सिंड्रोम (ओएचएस) : स्थूलतेमुळे फुफ्फुसांचा हवेचा विस्तार अपुरा होतो. शरीरात कार्बन डाय ऑक्साइड वाढतो, ऑक्सिजन कमी होतो. उपचार : एनआयव्ही (Non-invasive ventilation), वजन कमी करणे

• दम्याचा त्रास (Bronchial Asthma) : स्थूल लोकांमध्ये दम्याची तीव्रता वाढते. श्वास घेताना घरघर, श्वास लागणे, खोकला.

• सीओपीडी (Chronic Obstructive Pulmonary Disease) : धूम्रपानाचे मुख्य कारण असले, तरी लठ्ठपणा ही लक्षणे तीव्र करतो. उपचार : इन्हेलर, फुफ्फुस पुनर्वसन, वजन नियंत्रण

• हलक्या हालचालींनंतर थकवा

• सतत घोरणे

• झोपेत चाचपडणे

• सकाळी डोकेदुखी

• चालताना, जिना चढताना श्वास लागणे

• खोकला किंवा छातीत दडपण

• वजन कमी करा (५-१० टक्के) : ओएसए व ओएचएस यामध्ये मोठा फरक पडतो. श्वसन कार्यक्षमता सुधारते.

• श्वसनासाठी योग व व्यायाम : प्राणायाम, डायाफ्रॅग्मेटिक ब्रीदिंग. पर्स्ड लिप ब्रीदिंग (Pursed-lip breathing).

• रोज किमान ३० मिनिटे चालणे.

• चांगली झोप आणि झोपेचे वेळापत्रक : झोपताना उशी उंच ठेवणे. स्क्रीन टाइम झोपेआधी कमी करणे.

• पर्यावरणीय प्रदूषणापासून बचाव : धूळ, धूर, धूम्रपान यापासून दूर राहणे. घरात ओलावा, साचा टाळणे.

• फुफ्फुस पुनर्वसन व वैद्यकीय उपचार : इन्हेलर्सचा योग्य वापर.

सीपीएपी / एनआयव्ही यंत्रणा डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनाने औषधोपचार नैतिक आणि सामाजिक संदर्भ फक्त ‘दम लागतो’ म्हणून दुर्लक्ष केल्याने गंभीर स्थिती उद्भवू शकते. स्थूलतेमुळे निर्माण होणारे श्वसनविकार लवकर ओळखून त्यावर उपचार घेतल्यास शारीरिकच नव्हे तर मानसिक आरोग्यही चांगले राहते. संपूर्ण शरीरात ऊर्जा व चैतन्य टिकवायचं असेल तर फुफ्फुसांचे आरोग्य राखणे अत्यावश्यक आहे. ‘स्वतःच्या श्वासावर विश्वास ठेवा – तो तुमच्या आरोग्याचा आरसा आहे.’स्थूलता कमी करून श्वसनाच्या विकारांपासून मुक्ती मिळवता येते. हवेचा प्रत्येक श्वास हे जीवनाचे प्रतीक आहे – त्यासाठी आपल्याला योग्य पर्याय निवडावे लागतील.