छत्रपती शिवाजी महाराजांचा काळ म्हणजे मराठ्यांच्या शौर्याचा आणि संस्कृतीचा सुवर्णकाळ. या काळातील अनेक गोष्टी आजही आपल्याला उत्सुकता निर्माण करतात. त्यापैकी एक म्हणजे त्याकाळी लोकांचा आहार आणि त्यात वापरले जाणारे मसाले. आज आपण मिरचीच्या स्वयंपाकातील स्थानाबद्दल बोलतो, पण शिवाजी महाराजांच्या काळात मिरची भारतात होतीच नाही! मग प्रश्न पडतो, जेवणाला तो झणझणीतपणा यायचा कशाने? वरिष्ठ पत्रकार अभिजीत घोरपडे यांनी 'भववाल' या यूट्यूब चॅनलवर याबाबत सविस्तर माहिती दिली आहे. चला, या रंजक इतिहासाचा शोध घेऊया.

मिरचीचा उगम आणि भारतातील आगमन

मिरची ही आपल्या आहारातील अविभाज्य घटक आहे, पण तिचा उगम भारतात नाही. मिरची मूळची दक्षिण अमेरिकेतील, विशेषतः मेक्सिकोतील आहे. प्राचीन काळापासून मेक्सिकोमध्ये मिरचीची लागवड केली जात होती. १५व्या आणि १६व्या शतकात पोर्तुगीजांनी दक्षिण अमेरिकेत प्रवेश केला आणि तिथून अनेक गोष्टी, ज्यात मिरचीचाही समावेश होता, जगाच्या इतर भागात पाठवल्या. भारतात मिरची शिवाजी महाराजांच्या काळात (१७वे शतक) आली, पण त्यावेळी ती स्वयंपाकात फारशी प्रचलित नव्हती. मिरचीचा वापर भारतात हळूहळू १८व्या शतकात वाढला. मग शिवकाळात जेवणाला चव आणि तिखटपणा यायचा कशाने?

काळी मिरी: शिवकाळातील मसाल्याची राणी

मिरचीच्या आधी मराठ्यांच्या स्वयंपाकघरात काळी मिरी हा मसाल्याचा प्रमुख घटक होता. काळी मिरी तिच्या तिखट आणि सुगंधी गुणधर्मांमुळे जेवणाला खास चव देत असे. याशिवाय आलं आणि लसूण यांचाही वापर तिखटपणासाठी केला जात होता. काळी मिरी ही मूळची भारतातीलच, विशेषतः मलबार किनारपट्टीवरून येत असे. ती केवळ स्वयंपाकातच नाही, तर आयुर्वेदिक औषधांमध्येही वापरली जात होती. मावळ्यांच्या जेवणात काळी मिरी, आलं आणि लसणाच्या मिश्रणाने अन्नाला चव आणि पौष्टिकता मिळत असे.

Shivaji Maharaj History: देशपातळीवर छत्रपती शिवाजी महाराजांचा इतिहास शिकवला जाईल; दादा भुसेंची माहिती, ठाकरे बंधूना लगावला टोला शिवकाळातील आहार: साधा पण पौष्टिक

शिवाजी महाराज आणि त्यांचे मावळे यांचा आहार साधा, पण शक्ती देणारा होता. त्याकाळी बाजरी, ज्वारी, नाचणी यांसारख्या धान्यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात होत असे. भाकरी, वरण, भात आणि स्थानिक भाज्या यांचा समावेश आहारात होता. मसाल्यांमध्ये काळी मिरी, आलं, लसूण यांच्यासह धणे, जिरे, हळद यांचाही वापर होत असे. विशेषतः कोकणात. या सर्व पदार्थांना तिखटपणा आणि चव देण्यासाठी काळी मिरी आणि आलं-लसूण यांचा वापर होत असे. हा आहार मावळ्यांना युद्धभूमीवर ऊर्जा आणि ताकद देणारा होता. वरिष्ठ पत्रकार अभिजीत घोरपडे यांनी 'भवताल' या यूट्यूब चॅनलवर याबाबत सविस्तर माहिती दिली आहे.

आजच्या काळात मिरची आणि मसाले

आज मिरची भारतीय स्वयंपाकाचा अविभाज्य भाग आहे. पण शिवकाळातील मसाल्यांचा इतिहास आपल्याला आपल्या संस्कृतीची आणि आहाराची उत्क्रांती समजण्यास मदत करतो. मिरचीच्या आगमनाने भारतीय स्वयंपाकाला एक नवे परिमाण मिळाले, पण त्यापूर्वी काळी मिरी आणि इतर मसाले आपल्या जेवणाला चव देत होते.

इतिहासातून प्रेरणा

शिवाजी महाराजांच्या काळातील आहार आणि मसाल्यांचा इतिहास आपल्याला त्याकाळातील जीवनशैली आणि संस्कृतीची झलक देतो. मिरचीच्या आधी काळी मिरी, आलं आणि लसूण यांनी मराठ्यांच्या जेवणाला चव आणि तिखटपणा दिला. हा इतिहास आपल्याला आपल्या मुळांशी जोडतो आणि आपल्या आहारातील विविधतेचे महत्त्व दाखवतो. शिवकाळातील साधेपणा आणि शक्ती आजही आपल्याला प्रेरणा देतात.

Shivaji Maharaj : काय होता शिवरायांचा संतुलित आहार? युद्धासाठी नेहमी तंदुरुस्त राहण्यामागचं खरं रहस्य! आजच्या पिढीसाठी प्रेरणा