डॉ. ऋतुपर्ण शिंदे - हृदयरोगतज्ज्ञ
लठ्ठपणाचे निर्मूलन हेच टाइप २ मधुमेहाच्या निर्मूलनाची गुरुकिल्ली आहे. आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत टाइप २ मधुमेह आणि लठ्ठपणा हे शब्द आपल्याला सर्वदूर ऐकायला मिळतात. हे केवळ एकत्र आढळणारे आजार नाहीत, तर एकमेकांशी खोलवर निगडित असलेले विकार आहेत. संशोधन व अनुभव यावरून हे स्पष्ट झाले आहे, की लठ्ठपणाचे निर्मूलन हे मधुमेहाच्या निर्मूलनाची पहिली आणि महत्त्वाची पायरी आहे. टाइप २ मधुमेहाबद्दल सामान्यतः एक समज आहे, की हा आजार आयुष्यभर आपल्याबरोबर राहतो. मात्र, अलीकडील संशोधन आणि रुग्णांचे अनुभव यावरून हे स्पष्ट झाले आहे, की योग्य वेळी, योग्य उपाययोजना केल्यास टाइप २ मधुमेहाचे निर्मूलन (Reversal) शक्य आहे.
लठ्ठपणा आणि मधुमेह यामधील नातंलठ्ठपणा विशेषतः पोटाभोवती साचलेली चरबी (visceral fat) ही शरीरात इन्शुलिनला योग्य प्रतिसाद देण्याची क्षमता कमी करते. यामुळे इन्शुलिन रेझिस्टन्स निर्माण होतो आणि रक्तातील साखरेची पातळी वाढते. हा टप्पा पुढे टाइप २ मधुमेह या आजाराचे रूप घेऊ शकतो.
परंतु, लठ्ठपणा कमी केल्यास हे चक्र उलटे फिरू शकते - इन्शुलिनची कार्यक्षमता सुधारते, स्वादुपिंडामधील चरबी कमी होते, आणि रक्तातील साखर पुन्हा सामान्य पातळीवर येऊ लागते.
मधुमेहाचे निर्मूलन म्हणजे काय?
मधुमेहाचे निर्मूलन म्हणजे रक्तातील साखरेची पातळी औषधांशिवायही नैसर्गिकरित्या नियंत्रणात ठेवणे. हे ‘remission’ म्हणून ओळखले जाते. मात्र, जुन्या सवयी परत आल्यास किंवा वजन पुन्हा वाढल्यास मधुमेह परत होऊ शकतो.
विज्ञान काय सांगते?
डायरेक्ट (DIRECT) स्टडी (ब्रिटन)
८०० कॅलरीचा कमी-कॅलरी आहार
१२ महिन्यांत ५० टक्के रुग्णांमध्ये मधुमेह रिव्हर्स झाला
१५ किलो किंवा अधिक वजन कमी केलेल्यांना सर्वोत्तम परिणाम
अनेकांनी औषधे पूर्णपणे बंद केली
वजन कमी करणाऱ्या शस्त्रक्रिया
गॅस्ट्रिक बायपास व स्लीव्ह गॅस्ट्रेक्टॉमीसारख्या शस्त्रक्रियेमुळे शरीरात हार्मोनल बदल घडून येतात. त्यामुळे साखर नियंत्रण लवकर होते आणि रुग्ण औषधांशिवाय राहू शकतात.
शस्त्रक्रियेशिवाय मधुमेहाचे निर्मूलन शक्य आहे का?
नक्कीच! अनेक रुग्णांनी केवळ आहार, व्यायाम आणि जीवनशैलीतील सुधारणा करून मधुमेहावर मात केली आहे. लठ्ठपणावर नियंत्रण मिळवल्यावर मधुमेह आपोआप कमी होतो.
उपाययोजना : लठ्ठपणावर मात करून मधुमेहावर विजय
कमी कॅलरीचा आहार
डॉक्टरांच्या देखरेखीखाली ८–१२ आठवड्यांचा विशेष आहार
सूप, शेक्स यांचा समावेश
स्वादुपिंड व यकृतातील चरबी कमी होते
इन्शुलिन उत्पादन सुधारते
लो-कार्ब / किटो डाएट
साखर व स्टार्चयुक्त अन्न कमी करणे
शरीर चरबी जाळून ऊर्जा मिळवते
वजन झपाट्याने कमी होते
इंटरमिटंट फास्टिंग (वेळेत खाणे)
ठरावीक वेळेत अन्नसेवन
(उदा. दुपारी १२ ते रात्री ८)
चरबी कमी होण्यास मदत
साखरेवर चांगले नियंत्रण
व्यायाम
चालणे, कार्डिओ, वजन प्रशिक्षण
स्नायूंना साखर शोषून घेण्यास मदत
इन्शुलिन संवेदनशीलता वाढते
आधुनिक औषधे
Ozempic, Wegovy, Mounjaro आदी औषधे वजन कमी करण्यात मदत करतात
साखर नियंत्रण सुधारते
काही रुग्णांमध्ये पूर्ण remission साधता येतो
कोणाला मधुमेह रिव्हर्स करता येतो?
ज्यांना मधुमेह नुकताच झाला आहे (६ वर्षांपेक्षा कमी कालावधी)
जे इन्शुलिनवर नाहीत किंवा कमी डोसवर आहेत
जे १०-१५ किलो वजन कमी करू शकतात
जे सातत्याने जीवनशैलीतील बदल स्वीकारू शकतात
महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात घ्या
मधुमेहाचे निर्मूलन शक्य असले तरी त्यासाठी सातत्य, शिस्त व योग्य सवयी आवश्यक आहेत.
remission नंतरही त्या सवयी टिकवणे गरजेचे आहे.
कोणताही आहार किंवा औषध बदल करण्याआधी डॉक्टरांचा सल्ला अवश्य घ्यावा.
सर्व रुग्णांमध्ये remission शक्य नसले तरी, रक्तातील साखर नियंत्रित ठेवणे शक्य आहे.
टाइप १ मधुमेहाचे काय?
टाइप १ मधुमेह हा एक autoimmune आजार आहे. शरीर इन्शुलिन तयार करणे थांबवते, त्यामुळे या मधुमेहाचे निर्मूलन शक्य नसते; पण योग्य उपचार व नियंत्रणाने हा आजारही नीट हाताळता येतो.
लठ्ठपणा हे टाइप २ मधुमेहाचे मूळ कारण आहे. त्यामुळे लठ्ठपणावर मात केली, तर मधुमेह आपोआप रिव्हर्स होऊ शकतो. योग्य आहार, नियमित व्यायाम, वजन कमी करणे आणि वेळेवर उपाययोजना केल्यास मधुमेह नियंत्रणात येतो, आणि अनेकदा औषधांशिवायही राहता येते. टाइप २ मधुमेह हे केवळ औषधांवर नियंत्रणात ठेवण्याचा रोग नाही. योग्य आहार, व्यायाम, वजन कमी करणे, वेळेवर उपाययोजना केल्यास निर्मूलन म्हणजेच remission शक्य आहे.
शास्त्र, अनुभव आणि रुग्णांचे यश हेच सांगतात - टाइप २ मधुमेहाचे निर्मूलन शक्य आहे!
