>> पाऊस चोपडे
फार पूर्व संत तुकाराम महाराजांनी 'वृक्षवल्ली आम्हा सोयरी इच्छित' हा अभंग लिहिला, पण त्या वेळी निसर्ग निरोगी असे? जंगले घनदाट होती? नद्या स्वच्छ होत्या? हिंस्र प्राणी विपुल होते? तरीही तुकाराम महाराज वृक्षवल्ली आपले सगेसोयरे असल्याचे महत्त्व सांगत होते? कारण गीतात्मक निसर्गाच्या सान्निध्यातच आपले जीवन आहे? निसर्गाच्या सान्निध्यात अनेक ग्रंथांची निर्मिती झाली आहे? आज आपण पाऊस, सावली, वाऱ्याची झुळूक, पानांची सळसळ याचा मनसोक्त आनंद लुटण्यासाठी विशिष्ट सहली काढतो? पर्यटनावर करोडो, अब्जावधी रूपयांची उलाढाल होते, पण आता मानवाच्या हव्यासामुळे निसर्गाचा ऱ्हास होत चालला आहे? निसर्गाचे जतन करणे, त्याची काळजी घेणे मानवजातीसाठी आवश्यक झाले आहे आणि यावर विचार करणे गरजेचे आहे? 5 जून वातावरण दिनानिमित्त हा लेख?
प्रदूषणाचे मुख्य प्रकार म्हणजे वायू प्रदूषण, जल प्रदूषण, माती प्रदूषण, ध्वनी प्रदूषण आणि किरणोत्सर्गी प्रदूषण. याव्यतिरिक्त, प्रकाश प्रदूषण, थर्मल प्रदूषण आणि प्लास्टिक प्रदूषण हेदेखील प्रदूषणाचे प्रकार आहेत. मानवाने स्वार्थापोटी निसर्गाशी वैर केले आहे. निसर्गाला देव मानणारे, त्याची पूजा करणारे आपण इतके बेपर्वा कसे होऊ शकतो? नुसत्या गोष्टी करून किंवा निसर्ग वाचवा असे म्हणून चालणार नाही, तर कृती आवश्यक आहे.
दरवर्षी 5 जून रोजी जागतिक पर्यावरण दिन साजरा केला जातो. या दिवसाचा उद्देश पर्यावरणाबद्दल आणि पृथ्वीचे संरक्षण कसे करावे याबद्दल जागरूकता निर्माण करणे आहे. प्रदूषणाने जगाला विळखा घातलेला आहे. प्रदूषण वाईट आहे असे म्हणणारे असंख्य लोक प्रदूषण करण्यात प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे सामील असतात. त्यात उच्च शिक्षितांचा भरणा जास्त आहे. तिबेटी पठारावरील तापमानात वाढ झाल्यामुळे हिमालयातील हिमनद्या मागे हटत आहेत. ज्यामुळे गंगा, ब्रह्मपुत्रा, यमुना आणि इतर प्रमुख नद्यांचा प्रवाहाचा दर धोक्यात येत आहे. पाणीटंचाईचे संकट वाढले आहे. हवा प्रदूषण, जल प्रदूषण, मृदा प्रदूषण व कचरा व्यवस्थापन हे महत्त्वाचे मुद्दे आहेत. समुद्रकिनाऱयांवर खूप कचरा वाहून येतो. निसर्गाला दिलेली घाण तो स्वीकारत नाही हे यावरून दिसून येते.
फिरायला निसर्गरम्य ठिकाणी जाणारे पर्यटक तिथे कचरा करून येतात हे सत्य आहे. नदी, समुद्रात आस्थेच्या नावाने प्लॅस्टिकच्या थैलीसह निर्माल्य फेकणारे अनेक आहेत. नद्यांचे प्रदूषण मोठी समस्या आहे आणि त्याला कारणीभूत आपणच आहोत. सरकार पर्यावरण प्रदूषण समस्येवर गंभीरपणे काम करीत आहे. हवामान बदलावरील राष्ट्रीय कृती आराखडा (NAPCC) हवामान बदल आणि इतर पर्यावरणीय समस्यांना तोंड देण्यासाठी विविध राष्ट्रीय मोहिमांद्वारे कार्यरत आहे. सरकारने पर्यावरणीय समस्यांना तोंड देण्यासाठी स्वच्छ भारत अभियान, स्वच्छ गंगा अभियान आणि स्मार्ट सिटीज मिशनसारखे विविध प्रमुख उपक्रम सुरू केले आहेत. भारत जीवाश्म इंधनांवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी सौरऊर्जेसारख्या अक्षय्य ऊर्जा स्त्रोतांमध्ये मोठय़ा प्रमाणात गुंतवणूक करत आहे. हवामान बदल आणि जैवविविधता संवर्धनासह पर्यावरणीय आव्हानांना तोंड देण्यासाठी हिंदुस्थान, आंतरराष्ट्रीय संस्था आणि इतर देशांशी सहकार्य करीत आहे. भारताकडे पर्यावरणाचे रक्षण करणारे कायदे आहेत आणि जैविक विविधतेवरील करार (CBD) वर स्वाक्षरी करणाऱ्या देशांपैकी एक आहे. पर्यावरण, वन आणि हवामान बदल मंत्रालय व प्रत्येक राज्याचे वन विभाग देशभरात पर्यावरणीय धोरणांची योजना आखतात आणि त्यांची अंमलबजावणी करतात. असे असले तरी लोकसंख्येचा भस्मासुर ही समस्या प्रदूषणास कारणीभूत आहे.
भारतात वायू प्रदूषणात लक्षणीय वाढ झाली आहे. दमा ही भारतीयांना भेडसावणारी सर्वात सामान्य आरोग्य समस्या आहे आणि वायू प्रदूषणामुळे होणाऱ्या अर्ध्याहून अधिक आरोग्य समस्यांसाठी ती जबाबदार आहे. भारतात अल्झायमर रोगाच्या प्रारंभाला गती देण्यास कारणीभूत ठरणारे एक प्रमुख घटक म्हणजे वायू प्रदूषण. रोगांना जबाबदार आहे ते प्रदूषणच! भारतातील कणयुक्त वायू प्रदूषणाचे मुख्य कारण म्हणजे औद्योगिक कचरा आणि नदीत सोडले जाणारे रसायनयुक्त प्रदूषित पाणी. 2015 मध्ये भारत सरकारने आयआयटी कानपूरसोबत मिळून राष्ट्रीय हवा गुणवत्ता निर्देशांक सुरू केला. 2020 मध्ये भारताच्या राष्ट्रीय हरित लवादाने (NGT) एनसीआर प्रदेशात फटाक्यांच्या विक्री आणि वापरावर बंदी घालण्याचा आदेश दिल्यानंतर वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषदेने (CSIR) कमी प्रदूषणकारी कच्च्या मालाचा वापर करणारे ‘हिरवे फटाके’ विकसित केले. भारतात तीन प्रकारचे हिरवे फटाके उपलब्ध आहेत – स्वास, स्टार आणि सफल. वैज्ञानिक आणि औद्योगिक संशोधन परिषदेने (CSIR) विकसित केलेले हिरवे फटाके त्यांच्या पारंपरिक समकक्षांपेक्षा 30 टक्के कमी दराने प्रदूषक उत्सर्जित करतात.
जंगलतोड, लोकसंख्येचा भस्मासुर, प्रदूषण आणि हवामान बदल यासारख्या समस्यांबद्दल व पर्यावरणावर कसा परिणाम करत आहेत याबद्दल लोकांना शिक्षित करणे महत्त्वाचे आहे. कागद, प्लास्टिक, काच आणि धातू यासारख्या पुनर्वापरयोग्य साहित्यांची योग्यरीत्या वर्गीकरण करा व त्यांची विल्हेवाट लावा. गळणारे नळ दुरुस्त करा. आंघोळीसाठी व्यवस्थित पाणी वापरा. धुणी-भांडी करताना पाणी वाया जाणार नाही याची काळजी घ्या. वापरात नसताना दिवे व इलेक्ट्रॉनिक्स बंद करा, ऊर्जा-कार्यक्षम उपकरणे वापरा आणि अक्षय्य ऊर्जा स्त्राsतांचा विचार करा. शक्य असेल तेव्हा सार्वजनिक वाहतूक वापरा. नैसर्गिक वस्तूंचा वापर करा. पर्यावरणाचे रक्षण करण्यासाठी काम करणाऱ्या संस्थांना देणगी द्या आणि त्यांच्यासोबत स्वयंसेवा करा. निसर्ग संपला तर मानवजात संपली हे लक्षात घ्या. आपल्या भावी पिढय़ांसाठी त्याचे संवर्धन करणे आपले कर्तव्य आहे.
(लेखक राजगिरी कॉलेज बंद सामाजिक सायन्सेस, कोची, केरळच्या महाराष्ट्रातील संपर्क अधिकारी म्हणून नोकरी आहेत.)
