डॉ. मृदुल देशपांडे - MBBS, फंक्शनल मेडिसिन नूट्रिशनिस्ट

प्रोटिन हे आपल्या शरीरातील प्रत्येक पेशीचे मूलभूत घटक आहे. केस, त्वचा, स्नायू, हाडे, हार्मोन्स, एन्झाइम्स आणि रोगप्रतिकारक शक्ती टिकवण्यासाठी प्रोटीन अत्यावश्यक आहे. आपल्या शरीरातील प्रत्येक कार्यामध्ये प्रथिनांचा थेट सहभाग असतो. त्यामुळे प्रथिनांचा नियमित आणि योग्य प्रमाणात पुरवठा होणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

आजच्या धावपळीच्या आणि व्यस्त जीवनशैलीत बहुतांश लोकांना आहारातून पुरेसे आणि दर्जेदार प्रोटिन मिळत नाही. यामागे अनेक कारणं आहेत – शाकाहारी किंवा धान्यप्रधान आहार, आहारात प्रथिनयुक्त पदार्थांचा अभाव, आणि पोषणशास्त्राविषयी जागरूकतेचा अभाव. भारत हा ‘Protein-deficient nation’ (प्रथिनांचा अभाव असलेला देश) म्हणून ओळखला जातो, यावरूनच परिस्थितीची तीव्रता लक्षात येते.

• शाकाहारी व्यक्तींसाठी : त्यांच्या आहारात प्रथिनांचे मुख्य स्त्रोत म्हणजे डाळी, उसळी, चणा, पनीर, चक्का, दूध वगैरे; पण या सगळ्या अन्नघटकांमधून मिळणारं प्रोटिन प्रमाणात कमी आणि incomplete amino acid profile असलेलं असतं.

• शारीरिक श्रम करणाऱ्या व्यक्ती : व्यायाम करणारे, खेळाडू, जिम जाणारे, किंवा दिवसभर ऊर्जेने भरलेलं काम करणाऱ्यांसाठी प्रथिनांची गरज जास्त असते. अशावेळेस, व्हे प्रोटिन घेतल्याने पटकन २३-२५ ग्रॅमचा फर्स्ट क्लास प्रोटिन सोर्स लगेच मिळतो.

• वजन कमी करत असलेल्यांसाठी : वजन कमी करताना स्नायूंचा ऱ्हास होऊ शकतो, त्यामुळे प्रथिनांची पुरेशी मात्रा अत्यावश्यक असते. कधी कधी ती गरज आहारातून भागत नाही, म्हणून सप्लिमेंट घेतलेले चांगले.

• वृद्ध व्यक्ती व रजोनिवृत्तीनंतरच्या महिला : वय जसजसं वाढतं, तशी स्नायूंची ताकद कमी होते. हाडांची घनता कमी होते. अशावेळी प्रोटिन हे स्नायू व हाडे मजबूत ठेवण्यासाठी उपयुक्त ठरतं. वृद्धांसाठी दुधातून जरी व्हे प्रोटिन दिलं, तर त्यांचा प्रोटिन इन्टेक बरोबर होतो.

• सप्लिमेंट घेताना त्याची गुणवत्ता आणि शरीराला फायदेशीर ठरणारे घटक तपासणे आवश्यक आहे :

• Complete amino acid profile असलेलं प्रोटिन निवडावं.

• पचनशीलता – शरीराला सहज पचणारे प्रोटीन (जसे की व्हे प्रोटीन concentrate, isolate किंवा प्लांट-बेस्ड blend).

• कृत्रिम रंग, preservatives, fillers नसलेले, शक्यतो नैसर्गिक घटक असलेले सप्लिमेंट निवडावे.

प्रथिनांचे नैसर्गिक स्रोत म्हणजे अंडी, मासे, चिकन, मटण, दूध, ताक, पनीर, डाळी, कडधान्ये इ. मात्र वनस्पतिजन्य प्रथिनांमध्ये कर्बोदकांचे प्रमाण जास्त असते. उदाहरणार्थ, १०० ग्रॅम डाळीत फक्त २० ग्रॅम प्रथिने असतात, बाकी ८० ग्रॅम हे कर्बोदके असतात. त्यामुळे शुद्ध प्रथिनं मिळवण्यासाठी (मुख्यतः जे शाकाहारी आहेत) supplements उपयुक्त ठरतात.

जर तुमचा आहार योग्य प्रमाणात आणि दर्जेदार प्रथिनं देत नसेल, तर प्रोटिन सप्लिमेंट घेणं नक्कीच उपयुक्त ठरू शकतं. विशेषतः शाकाहारी व्यक्ती, वजन कमी करणारे, वृद्ध, रजोनिवृत्तीनंतरच्या महिला आणि उच्च शारीरिक श्रम करणाऱ्यांनी प्रथिनांची गरज लक्षात घेऊन योग्य प्रोटिन सप्लिमेंट निवडावे. प्रथिनांना पर्याय नाही – ते शरीराच्या मूलभूत गरजांपैकी एक आहे. त्यामुळे फंक्शनल मेडिसिन आहारतज्ज्ञाचाच सल्ला घेऊन प्रोटिनचा सप्लिमेंटचा समावेश आपल्या दिनचर्येत करणं, हे निरोगी आयुष्यासाठी आवश्यक ठरतं.