प्रा. सत्यजित खांडगे - satyajitkhandge001@gmail.com

भारतीय संस्कृतीतील स्त्री आणि इथले कृषिजीवन या दोन समांतर काठांमध्ये भारतीय लोकसाहित्याचा प्रवाह संस्कृतीच्या नानाविध प्रवाहांना सोबत घेऊन कायम वाहता राहिलेला आहे. समाजजीवनाचे प्रतिबिंब या लोकसाहित्यातून परावर्तित झाले आहे आणि होत राहील. या गोष्टींना नजरेसमोर ठेवून डॉ. प्रकाश खांडगे यांनी लोकसाहित्यात भरीव योगदान दिलेल्या काही स्त्री कलावंतांची व्यक्तिचित्रे शब्दबद्ध केली आहेत. ‘लोकरंगनायिका’ या समर्पक शीर्षकाखाली भारतभरातील दहा स्त्री लोककलावंतांचे योगदान, कर्तृत्व व रूढ जीवन संघर्ष डॉ. खांडगे यांनी या पुस्तकाच्या माध्यमातून वाचकांसमोर मांडला आहे.

लोकरंगनायिका या पुस्तकातून डॉ. खांडगे यांनी भारतभूमीतील दहा लोककलावतींची चरित्रे रेखाटली आहेत, की ज्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य लोककलेसाठी वेचले. आपल्या कलेला जागतिक पातळीवर प्रतिष्ठा मिळवून देणाऱ्या महाराष्ट्रातील चार व महाराष्ट्राबाहेरील सहा लोककलावतींची जीवनचरित्रे यात वाचायला मिळतात. या पुस्तकातील दहाही लोककलावतींच्या जीवन संघर्षाची कहाणी अस्वस्थ करणारी आहे.

डॉ. खांडगे यांनी फक्त शब्दांची मांडणी केलेली नसून या प्रत्येक लोकरंगनायिकेच्या कथा आणि व्यथा विश्वाला न्याय दिलेला दिसतो. या प्रत्येक कलावती सोबत लोकरंगभूमीवर प्रत्यक्ष सादरीकरणाचा अनुभव असलेले एक मर्मज्ञ रसिक म्हणून आपला अनुभव पणाला लावत डॉ. खांडगे यांनी या लोकरंगनायिकांच्या संघर्षाला वास्तवाचे बळ दिले आहे. महाराष्ट्रातील चार लोकरंगनायिकांपैकी यमुनाबाई वाईकर यांची लावणी ही संथ वाहणाऱ्या कृष्णमाईसारखी तर विठाबाई नारायणगावकर यांची लावणी नृत्यप्रधान आणि तेजतर्रार होती, असे भाष्य डॉ. खांडगे

आपल्या पुस्तकात करतात. तर मुंबई विद्यापीठाच्या लोककला अकादमीच्या उद्घाटनापासून ते पुढील अनेक महोत्सवांमध्ये न चुकता हजर असलेल्या सुलोचना चव्हाण यांच्याकडे प्रसंगावधान राखून मैफील रंगवण्याचे कसब असल्याची नोंद डॉ. खांडगे करतात. कधी पत्रकार तर कधी प्राध्यापक म्हणून तीन दशकांचे राजश्री काळे-नगरकर यांच्याशी असलेले स्नेहबंध उलगडताना खांडगे तितकेच भावुक होताना दिसतात.

भारताच्या विविध भौगोलिक भागातील लोककलांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या सहा लोकरंगनायिकांचेही प्रतिबिंबही या पुस्तकात दिसते. सुप्रसिद्ध पंडवानी गायिका पद्मविभूषण तिजनबाई यांनी महाभारतातील कथांचे सादरीकरण करताना समकालीन सामाजिक, राजकीय प्रश्नांवर व्यंगात्मक पद्धतीने चिंतन केल्याचे दाखले डॉ. खांडगे आपल्या निरीक्षणातून देतात. तर धनबाई कारा यांच्या बद्दल लिहिताना गुजरातमधील ''वालुकामय भूमीत उमललेली लोकसंगीताची रानवेल'' अशी उपमा डॉ. खांडगे त्यांना देतात. बंगालमधील बाऊल गायन क्षेत्रातील पुरुषी अस्तित्वाचे वर्चस्व संपवून चिकाटीने आणि मेहनतीने पार्वती बाऊल यांनी मिळविलेले स्थान व यश डॉ. खांडगे तितक्यात संवेदनशील पद्धतीने व्यक्त करतात.

जन्मजात मिळालेली पुरुषप्रधान संस्कृतीची कवचकुंडले झुगारून प्रसंगी कुटुंबाचा विरोध पत्करून मंजुनाथ शेट्टी ते मंजम्मा जोगतीन असा खडतर प्रवास चितारताना त्यांच्या जगण्यातील कमालीचे दारिद्र्य, उपेक्षा, लैंगिक शोषण, आर्थिक ओढाताण, वाट्याला आलेली अवहेलना आदी गोष्टी डॉ. खांडगे यांनी अत्यंत ताकदीने वाचकांसमोर ठेवल्या आहेत. राजस्थानमधील गारुडी समाजात जन्मलेल्या गुलाबो सपेरा यांची कहाणी तितकीच उत्कंठावर्धक आहे. तीन मुलींनंतर जन्मलेली चौथी मुलगी पुरून टाकण्याची प्रथा असलेल्या समाज सांस्कृतिक संघर्षातून पुढे येत कालबेलिया नृत्यद्वारे आंतरराष्ट्रीय मंच गाजवलेल्या गुलाबो सपेरा यांचा ''पद्मश्री'' पर्यंतचा थक्क करणारा जीवन प्रवास डॉ. खांडगे यांनी उत्तम पद्धतीने मांडला आहे.

यातील शेवटची लोकरंगनायिका म्हणजे गुलाबबाई नौटंकी. महाराष्ट्रात जशी तमाशाची लोकप्रियता आजही टिकून आहे, तीच लोकप्रियता आज उत्तर प्रदेशमध्ये नौटंकी या लोककलाप्रकाराची आहे. डॉ. खांडगे यांच्या सहकारी व ज्येष्ठ लोककला अभ्यासक, माजी संमेलनाध्यक्षा डॉ. अरुणा ढेरे यांनी अतिशय विस्तीर्ण व अभ्यासपूर्ण अशी प्रस्तावना या पुस्तकासाठी दिलेली आहे. उत्कंठावर्धक शब्दप्रपंचाने या प्रत्येक चरित्राला एक वेगळा आयाम प्राप्त करून दिल्याचे जाणवते. ''लोकरंगनायिका'' हे निवड चरित्रात्मक नोंदी असलेले पुस्तक नसून लोककलेचा अभ्यास करणाऱ्या अनेक अभ्यासकांसाठी संदर्भांचे मोठे साधन आहे, असे म्हणता येईल.

पुस्तकाचे नाव :

• लोकरंगनायिका

• पृष्ठे : १७६,

• मूल्य : ३०० रुपये.

• लेखक : डॉ. प्रकाश खांडगे पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे (०२०२५४४२४५५, ७३५०८३९१७६)