- डॉ. मालविका तांबे

योग स्वास्थ्यरक्षणाबरोबरच बऱ्याच वेगवेगळ्या आजारांमध्ये, चिकित्सेमध्ये पूरक कार्य करू शकतो. मागच्या आठवड्यात आपण सर्वांना करता येण्यासारख्या प्राणायाम व शवासन या दोन्हींचे महत्त्व पाहिले. आजच्या भागात आपण सामान्यपणे करता येण्यासारखी योगासने कुठल्या कुठल्या आजारांमध्ये मदत करू शकतात याबद्दल माहिती बघू या.

कुठल्याही आजारात जेव्हा योगासने केली जातात तेव्हा शरीरात रक्ताभिसरण वाढते, रक्तपुरवठा व्यवस्थित होतो, व शरीराचे हलनचलन नीट होते. यामुळे शरीरात होणाऱ्या चयापचय क्रियांवर सकारात्मक परिणाम होताना दिसतो, शरीराची लवचिकता वाढते, शरीरातील हॉर्मोन्सचे अर्थात अग्नीचे काम व्यवस्थित होते. योगासनांमुळे वातसंतुलन झाल्यामुळे मनावरही सकारात्मक परिणाम पाहायला मिळतो.

शरीरात कुठे दुखत असल्यास, सांधेदुखी, पाठदुखी, वाढलेला रक्तदाब, मधुमेह, थायरॉइड, पीसीओस्, झोप न येणे, ताण, नैराश्य किंवा कुठल्याही प्रकारचा आघात होणे या सगळ्यांसाठी योगासनांद्वारे मदत करता येऊ शकते.

थायरॉइड इम्बॅलन्स - थायरॉइडचा त्रास असलेल्यांना चिकित्सेबरोबरच शवासन, प्राणायाम या दोन्हींचीही मदत होतेच; त्याचबरोबर संतुलन क्रिया विस्तारण, संतुलन क्रिया ताजगी, संतुलन क्रिया शक्तिकर्षण यांचाही उपयोग होताना दिसतो. योगासने कुणाच्या मार्गदर्शानाखाली करणे शक्य असेल तर भुजंगासन, हलासन वगैंरेंचाही उपयोग होताना दिसतो.

झोप न येणे, नैराश्य, चिंता - या तिन्ही त्रासांमध्ये आपल्याला मज्जासंस्थेवर काम करणे आवश्यक असते. यात सगळ्यांत सोपे असते ते mindful breathing करणे अर्थात सकाळच्या वेळी ५-१० मिनिटे तरी अशा ब्रीदिंगचा फायदा होऊ शकतो. याचबरोबराने उत्तानासन, बालासन, शवासन व प्राणायाम यांचाही खूप फायदा होताना दिसतो.

झोपण्यापूर्वी योगनिद्रा करणे अत्यंत उत्तम असते. यात संगीताच्या मदतीने संपूर्ण शरीर रिलॅक्स होण्याकरता मदत केली जाते. यामुळे झोपेची गुणवत्ता सुधारते, तसेच ताण व चिंता कमी व्हायला मदत मिळते. श्रीगुरू डॉ. बालाजी तांबे यांच्या योगनिद्रा (शांत झोपेसाठी) या स्वास्थ्यसंगीताचे अप्रतिम परिणाम आपल्याला रुग्णांमध्ये दिसलेले आहेत.

कंबरदुखी व खांदेदुखी - सध्याच्या काळात मोबाइलच्या वापरामुळे, भरपूर प्रवास करण्यामुळे खांदेदुखी व कंबरदुखी अनेकांना मोठ्या प्रमाणावर होताना दिसत आहे. या त्रासांमध्ये मार्जारासन, cow pose, गरुडासन, अधोमुख शवासन, बालासन, संतुलन क्रिया मानवता, संतुलन क्रिया शाबास, संतुलन क्रिया समर्पण वगैरेंचा फायदा मिळू शकतो.

श्र्वासरोग - सर्दी, खोकला, दमा वगैरे त्रास असताना श्र्वास घ्यायला त्रास होतो, अशा वेळी दंडासन, बद्धकोनासन, वीरासन, ताडासन, गोमुखासन, शवासन, प्राणायाम वगैरेंचा उपयोग होतो.

स्त्रीरोग - स्त्रीरोगांमध्ये तर योगासनांचा खूप फायदा होतो. उदा. पाळीच्या वेळ पोटात दुखण्याचा त्रास असल्यास नियमितपणे बद्धकोनासान, सुप्तकोनासन, पार्श्र्वकोनासन, चंद्रासन करण्याचा खूप फायदा मिळताना दिसतो. एकूणच स्त्रियांनी नियमितपणे दंडासन, वीरासन, संतुलन क्रिया समर्पण, संतुलन क्रिया शाबास, शवासन, प्राणायाम वगैरेंचा सराव नियमित करावा.

सूर्यनमस्कार (विश्र्वप्रार्थना)सुद्धा खूप महत्त्वाचे आसन आहे. उपरोक्त सर्वच आजारांमध्ये सूर्यनमस्कार घालण्याचा फायदा होतो.

वर सांगितलेल्या सर्व संतुलन क्रिया तसेच सूर्यनमस्कार (विश्र्वप्रार्थना) यांची सविस्तर माहिती श्रीगुरू डॉ. बालाजी तांबे यांच्या संतुलन क्रिययोग या पुस्तकात मिळू शकेल.

योगासने करावी की जिममध्ये जाऊन व्यायाम करावा हा सगळ्यांना प्रश्र्न असतो. पण कुठल्याही प्रकारचा व्यायाम प्रकार फार जलद गतीने केला जातो, तसेच त्यामुळे होणाऱ्या शरीराच्या हालचाली खूप जोर देऊन केल्या जातात. याउलट, योगासनांमध्ये प्रत्येक स्टेप लयबद्ध असते, शरीराच्या आत असलेल्या मांसपेशी, सांधे वगैरैंचा विचार करून यातील हालचाली करता येतात.

त्यामुळे योगासनांमुळे शरीराला व मनाला स्थैर्य मिळते. व्यायाम केल्याने बऱ्याचदा थकवा येतो, शरीराची ताकद कमी झाल्यासारखी वाटते. याउलट, योगासने केल्यावर शरीराची ताकद वाढते. व्यायाम केल्यावर थोडा श्र्वास लागणे किंवा अंगाला थोडा घाम येणे अपेक्षित असते, मात्र योगासनांनंतर श्र्वास लागत नाही व घामही येत नाही.

कोणता व्यायाम करावा हे वयानुसार बदलत राहते, वय झाल्यावर फार कमी लोकांना व्यायाम करणे जमते, परंतु योगासने आयुष्याच्या कुठल्याही टप्प्प्यावर करता येतात, अगदी लहान मुले, गरोदर स्त्री, वृद्ध व्यक्ती, सुकुमार व्यक्ती या सर्वांना योगासने करता येणे शक्य असते.

मागच्या वेळी सांगितल्याप्रमाणे योग हा फक्त शरीरावरच नव्हे तर मन, आत्मा यांच्यावरही काम करतो तसेच आतल्या इंद्रियांची कार्यक्षमता सुधारत असतो. २१ जून हा योगदिन सगळ्यांसाठी स्वास्थ्याचा संदेश घेऊन येत आहे.