गर्भधारणेस असमर्थता किंवा वंध्यत्व (Infertility) ही अनेक महिलांसाठी आणि जोडप्यांसाठी एक मानसिक आणि शारीरिक तणाव निर्माण करणारी स्थिती असते. यामागे अनेक कारणे असू शकतात, आणि त्यातले एक महत्त्वाचे आणि वाढत चाललेले कारण म्हणजे स्थूलता (Obesity).

आज जगभरात स्थूलतेचे प्रमाण वाढत आहे आणि त्याचा थेट संबंध प्रजनन क्षमतेशी जोडला जात आहे. स्त्री आणि पुरुष दोघांमध्येही जास्त वजन आणि चरबी प्रजनन प्रणालीवर प्रतिकूल परिणाम करतात.

स्थूलता म्हणजे काय?

शरीरातील BMI (Body Mass Index) २५ पेक्षा जास्त असतो, तेव्हा तो ‘जास्त वजन’, आणि ३० पेक्षा जास्त असल्यास ‘स्थूलता’ म्हणून ओळखला जातो. पोटाभोवती (व्हिसरल फॅट) जास्त साचलेली चरबी विशेषतः धोकादायक असते.

महिलांमध्ये स्थूलतेमुळे होणाऱ्या वंध्यत्वाची कारणे

हार्मोनल असंतुलन

जास्त चरबीमुळे इन्सुलिन प्रतिकार (Insulin resistance) होतो, आणि त्यामुळे अँड्रोजेन्स (पुरुष हार्मोन्स) वाढतात. यामुळे मासिक पाळी अनियमित होते आणि अंडाणूंची निर्मिती (ovulation) बंद होते.

पोलीसिस्टिक ओव्हरी सिंड्रोम (पीसीओएस) : स्थूलता आणि पीसीओएस यांचा जवळचा संबंध आहे. पीसीओएस हे वंध्यत्वाचे एक प्रमुख कारण आहे.

अंडाशयांचे कार्य कमी होणे

चरबीमुळे अंडाशयांचे कार्य आणि अंडाणूंची गुणवत्ता कमी होते.

गर्भाशयातील बदल

लठ्ठपणामुळे गर्भाशयात संप्रेरकांचे योग्य प्रमाण राहत नाही, त्यामुळे गर्भ टिकून राहण्यात अडचण येते.

पुरुषांमध्ये स्थूलतेचा परिणाम

टेस्टोस्टेरॉनची पातळी कमी होणे : चरबीमुळे टेस्टोस्टेरॉन हे हार्मोन कमी होते, जे शुक्राणूंच्या निर्मितीसाठी आवश्यक आहे.

शुक्राणूंची संख्या व हालचाल कमी होणे : स्थूल पुरुषांमध्ये शुक्राणूंची गुणवत्ता व गती कमी होते.

तापमानवाढ आणि ऑक्सिडेटिव्ह स्ट्रेस : पोटाभोवती अधिक चरबी असल्याने वृषणांमधील तापमान वाढते, जे शुक्राणूंना हानिकारक असते.

गर्भधारणेवर होणारे परिणाम

गर्भधारणा होण्यात उशीर

गर्भधारणेच्या वेळी अधिक गुंतागुंती (उच्च रक्तदाब, गर्भस्राव, मधुमेह)

इन व्हिट्रो फर्टिलायझेशनचा (आयव्हीएफ) यशाचा दर कमी

उपाय आणि उपचार

वजन कमी करणे : केवळ पाच-दहा टक्के वजन कमी केल्यासही प्रजनन क्षमतेत मोठा फरक पडतो.

संतुलित आहार : कमी साखर, कमी चरबीचा आहार.

संपूर्ण धान्य, भाज्या, फळे, आणि प्रथिनयुक्त अन्नाचे सेवन वाढवा.

नियमित व्यायाम : दररोज किमान ३० मिनिटे चालणे, सायकलिंग, जलतरण यांसारखे व्यायाम.

हार्मोनल उपचार : मासिक पाळी नियमित करणारे औषधोपचार, ओव्ह्युलेशन स्टिम्युलेशन

फर्टिलिटी उपचार : योग्य वेळी तज्ज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला घेऊन आयव्हीएफ किंवा आययूआयसारखे उपचार घेणे

निष्कर्ष

स्थूलता आणि वंध्यत्व यांच्यात अतूट संबंध आहे; पण चांगली गोष्ट म्हणजे यावर उपाय शक्य आहेत. योग्य आहार, नियमित व्यायाम, आणि डॉक्टरांचा सल्ला घेतल्यास प्रजननक्षमतेत लक्षणीय सुधारणा करता येते.

लक्षात ठेवा : ‘सुपीकता आणि आरोग्य यांचे गमावलेलं नाते पुन्हा मिळवणे शक्य आहे – फक्त सुरुवात योग्य ठिकाणी करायला हवी!’