डिजिटल युग वेगाने प्रगती करत असतानाच संपूर्ण जग एका नव्या संकटासमोर उभं राहिलंय ते म्हणजे इलेक्ट्रॉनिक वेस्ट (ई-वेस्ट). जुने फोन, लॅपटॉप, टॅबलेट्स, संगणक आणि इतर इलेक्ट्रॉनिक उपकरणं जशी फेकली जात आहेत, तशीच त्यांच्यामुळे निर्माण होणाऱ्या कचऱ्याची समस्या वाढत आहे. याच ई-वेस्टमधून अमूल्य आणि दुर्मीळ संसाधन “सोने” मिळवण्याचा एक सोपा, सुरक्षित आणि पर्यावरणपूरक मार्ग आता शास्त्रज्ञांनी शोधून काढला आहे.

2022 मध्ये जगभरात तब्बल 62 दशलक्ष टन ई-वेस्ट निर्माण झाला, जो 2010 च्या तुलनेत 82% अधिक आहे. संयुक्त राष्ट्रांच्या ग्लोबल ई-वेस्ट मॉनिटरच्या माहितीनुसार, 2030 पर्यंत ही संख्या 82 दशलक्ष टनांवर पोहचू शकते. इतका मोठा कचरा केवळ पर्यावरणालाच हानी करत नाही, तर त्यातून मिळणाऱ्या सोन्यासारख्या मौल्यवान धातूंचाही मोठा अपव्यय होतो. दुर्दैवाची गोष्ट म्हणजे, ई-वेस्टमधून केवळ 1% रेअर-अर्थ घटक पुनर्प्राप्त केले जातात.

‘Nature Sustainability’ या प्रतिष्ठित जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका अभ्यासात वैज्ञानिकांनी ई-वेस्टमधून सोने मिळवण्यासाठी एक तीन टप्प्यांची नवीन प्रक्रिया मांडली आहे:

1. गोल्ड डिझॉल्युशन (Gold Dissolution)

शास्त्रज्ञांनी ट्रायक्लोरोआइसोसायन्यूरिक ऍसिडचा वापर करून ई-वेस्टमधील सोनं द्रव रूपात आणण्याची पद्धत वापरली. यामध्ये हॅलाइड कॅटलिस्टचा वापर होतो.

2. गोल्ड बाइंडिंग (Gold Binding)

एक विशेष ‘पॉलीसल्फाइड पॉलिमर सॉर्बेंट’ तयार केला जातो जो या द्रवातील सोन्याला अचूकपणे बांधून ठेवतो.

3. गोल्ड रीकव्हरी (Gold Recovery)

शेवटी हे सोनं किंवा तर पॉलिमरची पायरोलीसिस किंवा डिपॉलिमरायझेशन करून पूर्ण शुद्धतेसह वेगळं केलं जातं.

पारंपरिक सोने उत्खननात वापरले जाणारे रसायनं (जसे की सायनाईड आणि मर्क्युरी) अत्यंत धोकादायक असतात. नवीन पद्धतीत अशा घातक रसायनांचा वापर होत नाही. त्यामुळे ही प्रक्रिया अधिक सुरक्षित, शाश्वत आणि पर्यावरणास अनुकूल ठरते.

सध्या सुरू असलेल्या जागतिक रिसायक्लिंग मोहिमेसाठी ही शोधलेली पद्धत क्रांतिकारक ठरू शकते. या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने जुन्या इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंना केवळ ‘कचरा’ न मानता त्यांना ‘संसाधन’ म्हणून ओळख मिळू शकते. हे सोने इलेक्ट्रॉनिक वापरासाठी पुन्हा वापरता येईल आणि त्यामुळे नैसर्गिक सोन्याच्या खाणींवरील अवलंबनही कमी होईल.

ई-वेस्टचा प्रभावीपणे पुनर्वापर करून त्यामधून अमूल्य धातूंचं पुनर्प्राप्ती करणं ही काळाची गरज आहे. शास्त्रज्ञांनी दिलेलं हे नवीन पर्यावरणस्नेही तंत्रज्ञान केवळ विज्ञानातील प्रगती नव्हे, तर पृथ्वीच्या भविष्याची सुरक्षा देखील ठरू शकते. “ट्रॅशपासून ट्रेझर” बनवण्याचा हा मार्ग आपल्या पुढच्या पिढीसाठीही आशेचा किरण ठरू शकतो.

(डिस्क्लेमर : या आर्टिकलमध्ये देण्यात आलेली माहिती व उपाय हे सामान्य ज्ञानावर आधारित आहेत. आमचा याला दुजोरा नाही. ते अवलंबण्यापूर्वी तज्ज्ञांचा सल्ला जरूर घ्यावा.)