राजस्थान न्यूज डेस्क !!! आज आपण राजस्थानच्या जीवनदायी इंदिरा गांधी कालव्याबद्दल जाणून घेणार आहोत, जो जगातील सर्वात लांब मानवनिर्मित कालवा आहे, राजस्थानचा जीवन देणारा कालवा ज्याने ओसाड वाळवंटाला हिरवेगार केले, इंदिरा गांधी कालवा ज्याने एका परिसराचा कायापालट केला. राजस्थानात जिथे हिरवीगार शेतात मैल मैल फक्त ओसाड जमीन आणि वाळू होती.

इंदिरा गांधी कालवा कधी बांधला गेला, एवढ्या दुर्गम वाळवंटात आणि जीवघेण्या उष्णतेत तो कसा बांधला गेला, तो कोणी बांधला, त्याच्या ९४९ किलोमीटर लांबीच्या प्रवासाची कहाणी, राजस्थानच्या परिवर्तनाची कहाणी, याभोवती वसलेल्या शहरांची कहाणी. कालवा चला तर मग जाणून घेऊया राजस्थानच्या जीवनदायी इंदिरा गांधी कालव्याची कहाणी. राजस्थानमध्ये स्थित थार हे जगातील १७वे सर्वात मोठे वाळवंट आहे आणि जगातील ९वे मोठे उष्ण वाळवंट आहे. जेव्हा भारत आणि पाकिस्तानची विभागणी झाली तेव्हा वाळवंट देखील दोन देशांमध्ये विभागले गेले होते, ज्यामध्ये पाकिस्तानला या वाळवंटाचा 15% हिस्सा मिळाला होता, तर भारताचा 85 टक्के हिस्सा होता. थारचे विस्तीर्ण वाळवंट जेथे मैलांपर्यंत वालुकामय ढिगाराशिवाय काहीही दिसत नाही, हा राजस्थानचा भाग होता जिथे जवळजवळ सर्वच ओसाड आणि कोरडे होते. इथल्या लोकांना पिण्याच्या पाण्यासाठी अनेक मैल पायपीट करावी लागत होती. राजस्थानात पाण्याचा शोध घेणे म्हणजे युद्ध लढण्यासारखे होते.

1899 साली उत्तर भारतात भयंकर दुष्काळ पडला होता, राजस्थान या भीषण दुष्काळाने त्रस्त झाले होते. त्यामुळे राजस्थानमधील जयपूर, जोधपूर, नागौर, चुरू आणि बिकानेर या भागात दुष्काळाची तीव्र झळ बसली आहे. हा दुष्काळ विक्रम संवत 1956 मध्ये आला असल्याने याला स्थानिक भाषेत ‘छप्पनिया दुष्काळ’ असेही म्हणतात. या दुष्काळाची ब्रिटिश गॅझेटियरमध्ये ‘द ग्रेट इंडियन फॅमिन 1899’ म्हणून नोंद झाली आहे. दुष्काळाच्या विध्वंसातून धडा घेऊन राजे, महाराजे आणि प्रशासकांनी भविष्यात अशा दुष्काळांना तोंड देण्यासाठी उपाय योजण्यास सुरुवात केली. बिकानेरचे महाराजा गंगा सिंग दुष्काळाचा सामना करण्याच्या नियोजनात आघाडीवर होते आणि त्यांनी कालव्याद्वारे राजस्थानला पाणी आणण्याच्या योजनेचा विचार सुरू केला. आणि ही जबाबदारी कंवर सेन यांच्याकडे देण्यात आली.महाराजांना पंजाबशी बोलून राजस्थानातील बिकानेरला जाण्यासाठी सतलज नदीतून कालवा काढायचा होता, जेणेकरून बिकानेरच्या लोकांना पाण्याच्या समस्येतून दिलासा मिळेल. हा कालवा गंगा कालवा म्हणून ओळखला जाऊ लागला आणि या कालव्यामुळे राजस्थानला गंगानगर हे अन्न वाटीचे शहर मिळाले.

गंगा कालव्यामुळे बिकानेरच्या पाण्याच्या समस्येतून सुटका झाली होती पण महाराजा गंगा सिंग आणि कंवर सेन यांना संपूर्ण राजस्थानला पाण्याच्या समस्येतून मुक्त करायचे होते. हे स्वप्न साकार करण्यासाठी महाराजा गंगा सिंग यांनी पंजाबमधून राजस्थानला पाणी आणण्यासाठी कालव्याचा मसुदा तयार केला आणि तो तत्कालीन ब्रिटिश सरकारला सादर केला. पण 1947 मध्ये महाराजा गंगा सिंह यांचे कर्करोगाने निधन झाले, त्यानंतर त्यांचा मुलगा सादुल सिंह बिकानेरचा नवा राजा झाला. पण 1947 मध्ये देशाच्या स्वातंत्र्यासोबत राजेशाहीही संपुष्टात आली, त्यामुळे हा मसुदा कोल्ड स्टोरेजमध्ये गेला. यानंतर कंवर सेन यांनी २० हजार चौरस किलोमीटर क्षेत्रात सिंचनाची सुविधा उपलब्ध करून देण्यासाठी १९४८ साली या कालव्याचा आराखडा पुन्हा एकदा सरकारसमोर मांडला, जो दीर्घ विचारविनिमयानंतर मंजूर झाला आणि ३१ मार्च १९५८ रोजी मंजूर झाला. , केंद्रीय गृहमंत्री गोविंद वल्लभ पंत यांनी त्याची पायाभरणी करून त्याला राजस्थान कालव्याचे नाव दिले. यासोबतच पंजाबनेही राजस्थानला चांगल्या शेजाऱ्याप्रमाणे पाणी देण्याचे मान्य केले. या कालव्याच्या पाण्यासाठी पंजाबमधील फिरोजपूरजवळ सतलज आणि बियास नद्यांच्या संगमावर हरीके बॅरेज बांधण्याचा निर्णय घेण्यात आला. मात्र मंजुरी आणि पाण्याची व्यवस्था करूनही या कालव्याचे बांधकाम सोपे काम नव्हते.

थारच्या वाळवंटात वालुकामय ढिगाऱ्यांची माती काढून शेकडो किलोमीटर लांबीची त्यांची सपाटीकरण करणे आणि कालवा बांधणे हे स्वतःच खूप अवघड काम होते. वाळवंटातील भयंकर उष्णता आणि वादळामुळे येथील अभियंते आणि मजुरांना काम करणे जवळजवळ अशक्य झाले होते, याशिवाय हिवाळ्यात प्रचंड उष्णता आणि प्रचंड थंडीमुळे अनेक मजूर आणि अभियंते मरण पावले होते. त्यावेळी आधुनिक यंत्रेही नव्हती आणि पुरेशी साधनेही नव्हती. पण कालव्याचा आराखडा तयार करताना कंवरसिंग यांनी वातावरणही लक्षात ठेवले होते, त्यामुळेच त्याला सामोरे जाण्यासाठी कंवर सिंग आणि त्यांच्या टीमने उंटांचा वापर केला, ज्यांना वाळवंटातील जहाजे म्हणतात, जमीन खोदली. उंटांनी जमीन खोदण्याचे काम सुरू केले तेव्हा सर्वात मेहनती प्राणी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या गाढवानेही माल वाहून नेण्याचे काम अगदी चोखपणे केले. उंट आणि गाढवांनी मिळून युद्धपातळीवर काम सुरू केले आणि माती खोदून वाहून नेण्याचे अशक्य काम शक्य केले. ही जनावरे नसती तर हा कालवा बांधणे अशक्य झाले असते. हा कालवा बांधताना असंख्य जनावरांना जीव गमवावा लागला मात्र काम थांबले नाही.

शेवटी, प्रदीर्घ प्रतिक्षेनंतर, शेकडो प्राण्यांच्या आणि माणसांच्या बलिदानानंतर, तो दिवस आला जो थारच्या वाळवंटासाठी सुवर्णाक्षरांनी कोरला जायचा, जेव्हा 1 जानेवारी 1987 रोजी हिमालयाचे पाणी, विस्तीर्ण वाळवंटातून, ६४९ किलोमीटरचा प्रवास करून जैसलमेरच्या मोहनगडला पोहोचलो. राजस्थानला संजीवनी देणारा हा कालवा आकाराने आणि लांबीमुळे खरे तर नदीसारखा आहे. पंजाबमधील फिरोजपूरजवळ सतलज आणि बियास नद्यांच्या संगमावर बांधलेल्या हरिके बॅरेजपासून हा कालवा सुरू होतो. देशातील सर्वात लांब असलेला हा कालवा 649 किलोमीटर लांबीचा आहे. इथे एक महत्त्वाची गोष्ट समजून घेतली पाहिजे की विविध प्रकारच्या नैसर्गिक संकटांमुळे हा कालवा एकाच वेळी बांधणे शक्य नव्हते. म्हणून, तो 2 वेगवेगळ्या टप्प्यात पूर्ण झाला, त्याच्या पहिल्या टप्प्यात पंजाब ते राजस्थानपर्यंत 204 किलोमीटर लांबीचा फीडर कालवा बांधण्यात आला, तर दुसऱ्या टप्प्यात 445 किलोमीटर लांबीचा मुख्य कालवा बांधण्यात आला. त्याच्या पहिल्या टप्प्यात बांधलेल्या 204 किलोमीटर लांबीच्या फीडर कॅनॉलपैकी 170 किलोमीटरचा भाग पंजाब आणि हरियाणामध्ये आणि 34 किलोमीटरचा भाग राजस्थानमध्ये येतो. मुख्य फीडरशिवाय, राजस्थानमध्ये 189 किलोमीटर लांबीचा मुख्य कालवाही बांधण्यात आला. राजस्थानच्या सीमेवरील या कालव्याची खोली 21 फूट असून तळाची रुंदी 134 फूट असून पृष्ठभाग 218 फूट रुंद आहे.

मात्र पहिल्या आणि दुसऱ्या टप्प्यात या कालव्याचे पाणी हनुमानगडपर्यंतच पोहोचू शकले, आता ते जैसलमेरपर्यंत नेण्याचे मोठे आव्हान तेथील बांधकाम व्यावसायिकांसमोर होते. हनुमानगड ते जैसलमेरपर्यंतचा हा १४५ किमी लांबीचा कालवा सपाट भागावर नव्हे तर उतारावर बांधायचा होता, हे आव्हान होते. यानंतर, कालवा अभियंत्यांनी हे आव्हान पेलून वाळवंटी जिल्ह्यांमध्ये अभियांत्रिकी लिफ्ट कालवा बांधून प्रत्येकाच्या कल्पनेपलीकडचे काम केले. या कालव्याचे बांधकाम पूर्ण झाल्यानंतर, राजस्थानच्या त्या भागात लोकसंख्या वाढली जिथे वर्षातून फक्त 4 ते 5 वेळा पाऊस पडतो. हनुमानगढच्या मसितावलीपासून जैसलमेरच्या मोहनगडपर्यंत विस्तारलेल्या मुख्य कालव्यातून आज नऊ शाखा निघतात. सिंचनासाठी 9,245 किमी लांबीचे वितरिका आहेत, जे राजस्थानच्या दहा वाळवंटी जिल्ह्यांमधील लोकांच्या जीवनातील पाण्याची कमतरता पूर्ण करतात. याशिवाय अनेक वीज प्रकल्पांनाही या कालव्यातून पाणीपुरवठा होतो.

या कालव्याच्या उभारणीने जणू राजस्थानला एक नवसंजीवनी मिळाली आहे. वाळवंटातील उष्ण आणि ओसाड वाळू आज हिरवीगार शेते, मैदाने आणि शहरांमध्ये बदलली आहे. त्यामुळे राजस्थानमध्ये पावसाचे प्रमाण 40 ते 50 टक्क्यांनी वाढले आणि दुसरीकडे स्थलांतरही 48 ते 60 टक्क्यांनी कमी झाले. एवढेच नाही तर हा परिसर इतका सुपीक झाला की पंजाब आणि हरियाणातील लोकही शेती आणि इतर नोकऱ्यांमुळे येथे आले. या कालव्याने राजस्थानातील गंगानगर, हनुमानगड, बिकानेर, जैसलमेर, बारमेर, जोधपूर, नागौर, चुरू, झुंझुनू, सीकर, जैसलमेर आणि बारमेर या जिल्ह्यांचे नशीब आणि जीवन बदलले आहे. थारचे विस्तीर्ण वाळवंट, जिथे एके काळी मैल मैलांपर्यंत वालुकामय ढिगाऱ्याशिवाय काहीही दिसत नव्हते, आता हिरवाईने आच्छादलेले आहे. ओसाड भागात वस्ती झाली असून शेतीचे भरघोस उत्पादन होत आहे. राजस्थानची जीवनवाहिनी बनलेल्या या कालव्यामुळे आता वाळवंट पूर्णपणे बदलले आहे. जोधपूर-बिकानेरसह दहा मोठ्या शहरांची लोकसंख्या त्यांच्या पाण्याच्या गरजांसाठी पूर्णपणे या कालव्याच्या पाण्यावर अवलंबून आहे. याशिवाय भारत-पाकिस्तान सीमेला समांतर जाणारा हा कालवा सुरक्षा रेषा म्हणूनही काम करतो.

आज राजस्थानच्या वाळवंटी जिल्ह्यांची या कालव्याशिवाय कल्पनाही करता येत नाही. या कालव्याने अशा भागात पाणी आणले जेथे पूर्वी वर्षाला क्वचित दहा इंच पाऊस पडत असे. आता वाळवंटात सर्वत्र हिरवाई बहरली आहे. कालवा आल्यानंतर वाळवंटी परिसर पूर्णपणे बदलून गेला. कालव्याच्या परिसरात लोकसंख्या झपाट्याने वाढली, त्यामुळे अनेक गावे आणि शहरे विकसित झाली. नवीन बाजारपेठा सुरू झाल्यामुळे अनेक कृषी आधारित उद्योगांची स्थापना झाली. केवळ पशुपालनावर अवलंबून असलेल्या वाळवंटी भागातील लोकांना रोजगाराची दारे खुली झाली. या सर्व प्रकारामुळे या परिसराचे स्वरूप पूर्णपणे बदलले आहे.

येथील कालव्याच्या परिसरातून वर्षाला ३७ लाख टन शेतीमालाचे उत्पादन होऊ लागले. तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या निधनानंतर 2 नोव्हेंबर 1984 रोजी राज्य सरकारने राजस्थान कालव्याचे नाव बदलून इंदिरा गांधी कालवे केले. तर मित्रांनो, ही होती राजस्थान कालवा इंदिरा गांधी कालवा झाल्याची कहाणी, व्हिडिओ पाहिल्याबद्दल धन्यवाद, जर तुम्हाला हा व्हिडिओ आवडला असेल तर कमेंट करून तुमचे मत कळवा, चॅनलला सबस्क्राईब करा, व्हिडिओला लाईक करा आणि तुमच्या मित्रांसोबत शेअर करा. आणि कुटुंब.