नवरात्र किंवा नवरात्री हा हिंदू धर्माचा एक अतिशय महत्त्वाचा आणि पवित्र सण आहे जो देवी दुर्गा आणि शक्तीच्या उपासनेसाठी साजरा केला जातो. हा नऊ दिवसांचा उत्सव आहे ज्यामध्ये भक्त दुर्गा देवीच्या विविध रूपांची पूजा करतात. 'नवरात्रीचा' शब्दशः अर्थ 'नऊ रात्री', प्रत्येक रात्र आणि दिवस देवी दुर्गाला समर्पित आहे.

हा सण शुद्ध श्रद्धा, ध्यान आणि तपश्चर्याचे प्रतीक आहे. नवरात्रीच्या काळात लोक उपवास करतात. दुर्गा देवीची पूजा करण्यासाठी मंदिरांना भेट देतात आणि विविध धार्मिक विधी करतात. नवरात्रीचा उद्देश देवी दुर्गेच्या शक्तीचे आवाहन करणे आणि तिच्या नऊ रूपांमधून जीवनात शांती, समृद्धी आणि आनंद मिळवणे हा आहे.

Pexels

नवरात्रीचे किती प्रकार आहेत?

नवरात्रीचे प्रामुख्याने चार प्रकार आहेत.

• चैत्र नवरात्री : हा मार्च-एप्रिल महिन्यात वसंत ऋतूमध्ये साजरा केला जातो आणि हिंदू नववर्षाची सुरुवात म्हणूनही पाहिले जाते. याला वसंत नवरात्री असेही म्हणतात.

• शारदीय नवरात्री : ही सर्वात लोकप्रिय नवरात्री आहे, जी सप्टेंबर-ऑक्टोबर महिन्यात शरद ऋतूमध्ये साजरी केली जाते. या काळात दुर्गा देवीची पूजा मोठ्या उत्साहात केली जाते.

• माघ गुप्त नवरात्री : माघ महिन्यात गुप्तपणे देवीची पूजा करणाऱ्या भक्तांसाठी हे नवरात्र खास आहे. तिची पूजा गुप्तपणे केली जाते म्हणून याला गुप्त नवरात्र म्हणतात.

• आषाढ गुप्त नवरात्री : ही गुप्त नवरात्र आषाढ महिन्यात साजरी केली जाते आणि जे तांत्रिक ध्यान साधना करतात त्यांच्यासाठी हे विशेषतः महत्वाचे आहे.

नवरात्रीत कोणत्या देवीची पूजा केली जाते?

नवरात्रीच्या नऊ दिवसांमध्ये दुर्गा देवीच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते ज्यांना 'नवदुर्गा' म्हणतात. 

• शैलपुत्री : हे देवी पार्वतीचे पहिले रूप आहे. शैलराज हिमालयाची कन्या असल्याने तिला शैलपुत्री म्हणतात.

• ब्रह्मचारिणी : ही देवी तपश्चर्या आणि संयमाची देवी आहे.

• चंद्रघंटा : ही देवी सौम्यता आणि शक्तीचे प्रतीक आहे, जी चंद्राच्या आकाराची घंटा धारण करते.

• कुष्मांडा : ही देवी विश्वाची निर्माती मानली जाते.

• स्कंदमाता : ती भगवान कार्तिकेयची आई आहे, ज्यांना स्कंद म्हणूनही ओळखले जाते.

• कात्यायनी : ही देवी कात्यायन ऋषींच्या आश्रमात जन्मली आणि तिला धैर्य आणि शक्तीची देवी मानली जाते.

• कालरात्री : ही देवी सर्व वाईट शक्तींचा नाश करते.

महागौरी : ही देवी शुभ्र वस्त्रे परिधान करून तिची पूजा केल्याने सर्व प्रकारच्या पापांचा नाश होतो.

• सिद्धिदात्री : ही देवी भक्तांना सिद्धी देते आणि नवदुर्गांचे शेवटचे रूप आहे.

Pexels

नवरात्रीचे पौराणिक महत्त्व

नवरात्रीचे पौराणिक महत्त्व दुर्गा देवीच्या सामर्थ्याशी आणि धैर्याशी जोडलेले आहे. पुराणानुसार महिषासुर या राक्षसाच्या अत्याचाराने देवांना त्रास झाला होता. देवतांनी त्यांच्या सामूहिक उर्जेने देवी दुर्गाला आवाहन केले, जिने महिषासुराचा वध केला आणि देवता आणि मानवतेला मुक्त केले. अशा प्रकारे, नवरात्र हा दुर्गा देवीच्या महान त्याग आणि शक्तीची उपासना करण्याचा सण आहे.

याशिवाय वाईटावर चांगल्याच्या विजयाचे प्रतीक म्हणूनही नवरात्री साजरी केली जाते. रावणावर विजय मिळवण्यासाठी रामाने दुर्गा देवीची पूजा केली. म्हणूनच नवरात्रीच्या शेवटी दसऱ्याचा दिवस येतो, जेव्हा वाईटाचा अंत होतो.

नवरात्रीत पूजा कशी केली जाते?

नवरात्रीमध्ये पूजाविधी हा विशेष असतो. ही उपासना पद्धत दिवसेंदिवस बदलते, कारण प्रत्येक दिवशी विशिष्ट देवीची पूजा केली जाते.

• कलश स्थापना : नवरात्रीची सुरुवात कलश स्थापनाने होते. यामध्ये एका पवित्र पात्रात (कलश) पाणी भरून दुर्गा देवीचे आवाहन केले जाते.

• दिवा लावणे : अखंड ज्योत प्रज्वलित करून देवीचा आशीर्वाद मागितला जातो. ही ज्योत नऊ दिवस धगधगत राहते.

• नवदुर्गा पूजा : देवीच्या रूपाची दररोज पूजा केली जाते आणि तिला विशेष नैवेद्य दिला जातो.

उपवास : नवरात्रीत अनेक भक्त उपवास करतात, ज्यामध्ये फळे आणि सात्विक अन्न सेवन केले जाते.

• कन्या पूजा : कन्या पूजा अष्टमी आणि नवमीच्या दिवशी केली जाते. यामध्ये लहान मुलींची देवी म्हणून पूजा करून त्यांना खाऊ घालून भेटवस्तू दिल्या जातात.

2024 मध्ये शारदीय नवरात्र कधी आहे?

2024 मध्ये, शारदीय नवरात्री 3 ऑक्टोबरपासून 12 ऑक्टोबरपर्यंत साजरी केली जाईल. या काळात नऊ दिवस दुर्गा देवीच्या विविध रूपांची पूजा केली जाणार असून, दहाव्या दिवशी विजयादशमीचा सण साजरा केला जाणार आहे.

नवरात्रीमध्ये कलश स्थापनेचे महत्त्व आणि शुभ मुहूर्त 

भारतीय संस्कृतीत नवरात्रोत्सवाला विशेष स्थान आहे. या काळात माँ दुर्गेची उपासना सुरू करण्यापूर्वी घटस्थापना हा विधी घरोघरी केला जातो. हा विधी धार्मिक श्रद्धेचे प्रतीक तर आहेच, पण योग्य वेळी तो केल्यास भाविकांना विशेष फळ मिळते. यंदा ३ ऑक्टोबरला घटस्थापना होणार आहे. या दिवसाचा शुभ मुहूर्त सकाळी 6:24 ते 8:45 पर्यंत असेल. याव्यतिरिक्त, अभिजीत मुहूर्त सकाळी 11:52 ते दुपारी 12:39 पर्यंत असेल. या दिवशी देवी दुर्गाही डोलीच्या माध्यमातून भाविकांच्या घरी येणार आहे, त्यामुळे या सणाचे महत्त्व आणखी वाढले आहे.

या शारदीय नवरात्री 2024 मध्ये माँ दुर्गाची सवारी 

दरवर्षी नवरात्री दरम्यान, माँ दुर्गा (माँ दुर्गा की सवारी 2024) ची सवारी दिवसानुसार ठरवली जाते. रविवार किंवा सोमवारपासून नवरात्र सुरू झाल्यास मातेचे वाहन हत्ती मानले जाते. तसेच मंगळवार व शनिवारपासून सुरू होणारे मातेचे वाहन अश्व आहे. यंदा 2024 मध्ये गुरुवारपासून नवरात्रीला सुरुवात होणार आहे, म्हणजेच आई डोलीवर स्वार होणार आहे. त्याचवेळी शनिवारी नवरात्र संपत असताना आई पायी जाणार आहे. हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की माँ दुर्गेचे पालखीवर आगमन आणि पायी प्रस्थान करणे शुभ मानले जात नाही. त्यामुळे भाविकांनी नवरात्रीत डोलीवर स्वार होऊन येणाऱ्या मातेची पूजा विधीनुसार करावी, त्यामुळे अडचणी टाळण्यास मदत होईल.

Pexels

शारदीय नवरात्रीचे महत्त्व चैत्र नवरात्रीपेक्षा वेगळे कसे आहे? 

शारदीय नवरात्रीचे महत्त्व आणि चैत्र नवरात्री या दोन्ही गोष्टी अत्यंत महत्त्वाच्या आहेत, परंतु त्यांच्यात धार्मिक, सांस्कृतिक आणि ऋतुमानानुसार काही फरक आहेत. दोन्ही नवरात्र हे नऊ दिवसांचे सण आहेत, ज्यामध्ये दुर्गा देवीच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते, परंतु त्यांचे महत्त्व आणि अर्थ थोडा वेगळा असू शकतो. चैत्र नवरात्रीपेक्षा शारदीय नवरात्रीचे महत्त्व कसे वेगळे आहे ते समजून घेऊया.

निरोगी अन्न तयार करण्यासाठी तुम्हाला जास्त मेहनत लागणार

1. हंगाम आणि वेळेनुसार फरक

• शारदीय नवरात्री : ही नवरात्र शरद ऋतूत, सप्टेंबर किंवा ऑक्टोबर महिन्यात साजरी केली जाते. यावेळी हवामान थंड होऊ लागते आणि ते ऋतू बदलाचे प्रतीक मानले जाते. शारदीय नवरात्रीची सांगता दसऱ्याने होते, जे रामाचा रावणावर विजय आणि वाईटावर चांगल्याचा विजय दर्शवते.

• चैत्र नवरात्री : ती वसंत ऋतूमध्ये, मार्च किंवा एप्रिलमध्ये येते. हे नवीन वर्ष देखील मानले जाते, कारण हिंदू कॅलेंडरनुसार, नवीन वर्ष चैत्र महिन्यापासून सुरू होते. चैत्र नवरात्रीची सांगता रामनवमीने होते, भगवान रामाच्या जन्माचा उत्सव.

2. पौराणिक आणि धार्मिक संदर्भ

• शारदीय नवरात्री : शारदीय नवरात्री देवी दुर्गाने महिषासुराच्या वधाच्या कथेशी संबंधित आहे. तिची "महिषासुर मर्दिनी" म्हणून पूजा केली जाते, जिथे देवी दुर्गाने नऊ दिवसांच्या तपश्चर्या आणि युद्धानंतर राक्षस महिषासुराचा वध केला. ही नवरात्र शक्ती आणि विजयाचा सण मानली जाते.

दह्यात साखर किंवा मीठ मिसळून खाणे योग्य आहे का? जाणून घ्या

• चैत्र नवरात्री : चैत्र नवरात्रीचा संबंध भगवान रामाशी आहे, जेव्हा त्यांनी रावणाचा वध करण्यापूर्वी दुर्गा देवीची पूजा केली होती. हे "रामनवमी" रोजी भगवान रामाची जयंती म्हणून देखील साजरी केली जाते, आणि नवीन सुरुवातीचा आणि जीवनात आनंद आणि शांती आणणारा सण म्हणून पाहिले जाते.

3. सांस्कृतिक फरक

• शारदीय नवरात्री : शारदीय नवरात्रीचे महत्त्व विशेषतः पश्चिम बंगाल, ओडिशा, बिहार, उत्तर प्रदेश आणि गुजरात या राज्यांमध्ये जास्त आहे. पश्चिम बंगालमध्ये दुर्गापूजा म्हणून मोठ्या थाटामाटात साजरी केली जाते. दुर्गा देवीच्या भव्य मूर्ती बनवल्या जातात आणि मोठ्या पंडालमध्ये स्थापित केल्या जातात. याशिवाय गुजरातमध्ये गरबा आणि दांडियाचे विशेष कार्यक्रम आयोजित केले जातात.

India Vs Bangladesh : खरंच बांगलादेशच्या सुपर फॅनला स्टेडियममध्ये झाली मारहाण, Tiger Roby व्हिडिओ शेअर करत काय म्हणाला?

• चैत्र नवरात्री : चैत्र नवरात्री प्रामुख्याने उत्तर भारत आणि हिमालयीन प्रदेशात साजरी केली जाते. या काळात भाविक देवी मंदिरांना, विशेषत: वैष्णो देवी आणि इतर शक्तीपीठांना भेट देतात. या नवरात्रीत रामायण, रामकथा यांचेही पठण केले जाते.

4. उपवास आणि धार्मिक विधी

• शारदीय नवरात्री : या नवरात्रीत नऊ दिवस देवी दुर्गाची पूजा केली जाते आणि शेवटच्या दिवशी (नवमी) कन्या पूजा केली जाते. त्याची सांगता दसऱ्याच्या दिवशी रावण दहनाने होते.

• चैत्र नवरात्री : चैत्र नवरात्रीमध्ये नऊ दिवस उपवास आणि उपासनेचाही समावेश असतो, परंतु रामनवमीच्या दिवशी प्रभू रामाची पूजा आणि उत्सव करून त्याची समाप्ती होते.

कतरिना कैफच्या न्यूट्रिशनिस्टने सांगितले तिच्या फिटनेसचे रहस्य; ती फॉलो करते 'या' ७ गोष्टी

5. आध्यात्मिक आणि प्रतीकात्मक फरक

• शारदीय नवरात्री : शारदीय नवरात्रीला 'शक्तीची उपासना' म्हणून पाहिले जाते, जिथे आपण दुर्गा देवीच्या नऊ रूपांची पूजा करून वाईटावर चांगल्याच्या विजयाचे प्रतीक आहोत. शक्ती मिळवणे आणि धैर्य वाढवणे हा या नवरात्रीचा मुख्य उद्देश आहे.

• चैत्र नवरात्री : चैत्र नवरात्रीला नवीन वर्षाची सुरुवात आणि स्वागत म्हणून पाहिले जाते. हे जीवनात नवीन ऊर्जा आणि समृद्धी आणण्याचे प्रतीक मानले जाते. यासोबतच हा प्रभू रामाच्या प्रतिष्ठेचा आणि धर्माच्या रक्षणाचाही उत्सव आहे.