आर्टिफिशल इंटलिजन्स किंवा कृत्रिम प्रज्ञेच्या वापरामुळे सर्व क्षेत्रात बेरोजगारी वाढेल, अशी शंका व्यक्त केली जात आहे. प्रत्यक्षात तसे काही घडण्यापूर्वीच ‘कृत्रिम प्रज्ञे’च्या क्षेत्रात मक्तेदारी असलेल्या दिग्गज अमेरिकी कंपन्यांनाच आर्थिक संकटांना सामोरे जावे लागणार की काय, अशी स्थिती आहे. अध्यक्षपदाची सूत्रे हाती घेताच दुसऱ्याच दिवशी डोनाल्ड ट्रम्प यांनी चीनविरुद्ध व्यापारयुद्धाची घोषणा केली. जागतिक बुद्धिबळाच्या पटावर ट्रम्प यांच्या आक्रमक वल्गनांना चीन कोणत्या चालीने प्रत्युत्तर देणार याकडे लक्ष लागले होते. माहिती-तंत्रज्ञान हे अमेरिकेचे बलस्थान. जगण्याचा चेहरामोहरा बदलण्याची क्षमता असलेल्या ‘कृत्रिम प्रज्ञे’वर ओपन एआय, एनविडिया , गुगल, अमेझॉन, अल्फाबेट आणि मेटासारख्या ट्रिलियन डॉलरच्या उलाढाली करणाऱ्या कंपन्यांची मक्तेदारी.

‘कृत्रिम प्रज्ञे’ची बाजारपेठ पाच वर्षात सव्वाआठशे अब्ज डॉलरवर पोहोचेल. अन्य कुठल्याही देशाशी स्पर्धा नसल्याने या बाजारपेठेवर वर्चस्व गाजविणाऱ्या अमेरिकी कंपन्या सर्वाधिक नफा कमावणार, हे उघड आहे. त्यासाठी अमेरिकी कंपन्यांनी डेटा सेंटर उभारण्यात आणि मोठ्या संख्येने महागड्या उच्च प्रतीच्या सेमीकंडक्टर चीप्स खरेदी करण्यासाठी प्रचंड गुंतवणूक सुरू केली आहे. चीनविरुद्ध व्यापारयुद्ध पुकारण्याच्या धमक्या देत असतानाच ट्रम्प यांनी त्याचदिवशी व्हाईट हाऊसमध्ये ओपन एआय, सॉफ्टबँक आणि ओरॅकल या तीन कंपन्यांना एकत्र आणून ‘कृत्रिम प्रज्ञे’च्या पायाभूत सुविधा निर्मितीसाठी ‘स्टारगेट’ ही इतिहासातील सर्वात मोठी कंपनी स्थापन केली.

शंभर अब्ज डॉलरच्या प्रारंभिक गुंतवणुकीसह पुढच्या काही वर्षात ५०० अब्ज डॉलरची भर घालण्याची ग्वाही देत या कंपन्यांनी ‘कृत्रिम प्रज्ञे’वरील पकड घट्ट करण्याची तयारी चालविली असतानाच त्यांना चीनबाहेर फारशा ज्ञात नसलेल्या, सव्वा वर्षापूर्वी जन्माला आलेल्या ‘डीपसीक’ या पाळण्यातल्या स्टार्टअपने हळूच टाचणी लावली आणि तंत्रज्ञानक्षेत्रावरील अमेरिकी वर्चस्वाचा फुगा फोडला. ही टाचणी आहे, तुलनेत कमी प्रगत चीप्सचा कमीतकमी वापर करुन विकसित केलेल्या ‘कृत्रिम प्रज्ञे’च्या मॉडेलची.

चीनच्या हांगझाऊ येथे २०२३ अखेर जन्मलेल्या ‘डीपसीक’ कंपनीचा प्रवर्तक आहे उद्योजक लियांग वेनफेंग. ‘कृत्रिम प्रज्ञे’च्या विकासासाठी ‘आवश्यक’ मानल्या जाणाऱ्या एनविडियाच्या उच्च दर्जाच्या अत्याधुनिक चीप्सच्या चीनला होणाऱ्या निर्यातीला ट्रम्प यांनी लगाम लावला. या क्षेत्रात चीनशी स्पर्धा नको म्हणून. तरीही ओपन एआय आणि गुगलच्या तुल्यबळ क्षमतेचे ‘कृत्रिम प्रज्ञे’चे उच्च दर्जाचे मॉडेल विकसित करताना अत्याधुनिक चीप्सची तितकी गरज नसते, हे दाखवून देत चीनने या ‘शीतयुद्धा’च्या पहिल्याच चालीत जगाला स्तंभित केले.

एकीकडे आर्टिफिशल इंटेलिजन्स विकसित करण्यासाठी ओपन एआय, अल्फाबेट आणि मेटासारख्या अमेरिकी कंपन्या अब्जावधी डॉलर खर्च करीत असताना अवघ्या साठ लाख डॉलरच्या खर्चात त्यांच्याच तोडीस तोड सर्वात प्रगत अशी ‘कृत्रिम प्रज्ञा’ विकसित करुन डीपसीकने तंत्रज्ञानाच्या जगतातील धरणीकंप घडवून आणला. ओपन एआयने दहा वर्षांपूर्वी ६.६ अब्ज डॉलरच्या भांडवलासह सुरुवात केली होती, तर २०० कर्मचारी आणि साठ लाख डॉलरच्या गुंतवणुकीने सुुरुवात करुन डीपसीकने सव्वा वर्षात ओपन एआयला गाठले. ‘कृत्रिम प्रज्ञा’ विकसित करण्यासाठी अब्जावधी डॉलरची गुंतवणूक करावी लागते, या अमेरिकी कंपन्यांच्या नफ्याच्या गृहितकांनाच यामुळे तडे गेले.

परिणामी, सेमीकंडक्टर चीपची निर्मिती करणाऱ्या एनविडिया या अमेरिकी कंपनीला शेअर बाजारात सहाशे अब्ज डॉलरचा फटका बसला. अमेरिकेच्या सर्वच दिग्गज तंत्रज्ञान कंपन्यांचे बाजारमूल्य एकाच दिवसात हजारो अब्ज डॉलरने घसरले. भविष्यातील त्यांच्या जागतिक वर्चस्वापुढे डीपसीकने प्रश्नचिन्हच लावले आहे. ‘कृत्रिम प्रज्ञे’चा वापर उत्पादनक्षमता वाढवून कमी खर्चात गुणवत्तापूर्ण उत्पादनांची निर्मिती, रोगांचे अचूक आणि वेगवान निदान, शिक्षणप्रणालीची सुलभता, पर्यावरणीय समस्यांना आळा, सायबर सुरक्षा, अपघातांना लगाम, गुन्हेगारीवर नियंत्रण, विज्ञान संशोधनाला चालना अशा अनेक गोष्टींसाठी तसेच गरीबी, विषमता आदी समस्यांच्या निवारणासाठी आहे.

डीपसीकसारख्या स्वस्त पर्यायांमुळे मानवी जीवन सुलभ करु पाहणाऱ्या या क्षेत्रांत अगदीच नगण्य खर्चात विकसनशील आणि गरीब देशांची उत्पादकता, कार्यक्षमता आणि गुणवत्ता वाढण्यास हातभार लागणार आहे. अमेरिकी कंपन्यांच्या तुलनेत अवघ्या पाच टक्के दरात उपलब्ध होणाऱ्या डीपसीकच्या ‘कृत्रिम प्रज्ञे’मुळे तंत्रज्ञान क्षेत्रातील अमेरिकेचे वर्चस्व संकटात सापडले आहे. गेल्या २५ वर्षांत जगाने इंटरनेट, डिजिटल क्रांती, स्मार्टफोन, समाजमाध्यमांच्या वर्चस्वातून तंत्रज्ञानाचा सुसाट वेग अनुभवला. त्यात आता प्रगत अशा ‘कृत्रिम प्रज्ञा, मशिन लर्निंग आणि रोबोटिक्सच्या दूरगामी परिणाम करणाऱ्या व्यत्ययांची भर पडत असताना ‘डीपसीक’ या चिनी हिमनगाच्या टोकाने ‘जोर का झटका धीरे से’ देत अमेरिकेचा सारीपाट उधळून लावण्याची सज्जता केली आहे.

चीनला शह देण्याच्या वल्गना करणाऱ्या ट्रम्प यांना हा पहिला झटका आहे. १९६८ साली मेक्सिको ऑलिम्पिक स्पर्धेत अमेरिकेच्या बॉब बीमनने लांब उडीचे सुवर्णपदक पटकावताना अकल्पित अशी ८.९० मीटरची ऐतिहासिक झेप घेत अॅथलेटिक्स जगताला स्तंभित करुन टाकले होते. डीपसीकनेही आर्टिफिशल इंटलिजन्सच्या बाबतीत अशीच झेप घेत अवघ्या जगाला स्तिमीत केले आहे. अमेरिका आणि चीन यांच्या शह आणि प्रतिशहाच्या डावपेचांतून सर्वसामान्यांचे भले करणाऱ्या डीपसीकसारख्या अनेक व्यत्ययकारी नवनिर्मितीची जगाला प्रतीक्षा असेल.