डॉ. ऋतुपर्ण शिंदे - हृदयरोगतज्ज्ञ
स्थूलत्व (स्थूलपणा) हा एकविसाव्या शतकातील सर्वांत गंभीर जागतिक आरोग्य समस्यांपैकी एक बनला आहे. हा केवळ दिसण्याचा किंवा जीवनशैलीचा प्रश्न नसून, अनेक आजारांचे मोठे कारण आहे. अलीकडील वर्षांत, चुकीच्या आहाराच्या सवयी, शारीरिक निष्क्रियता आणि बैठी जीवनशैली यामुळे स्थूलत्व झपाट्याने वाढत आहे. याकडे लक्ष दिले नाही, तर हे आरोग्य व्यवस्थेवर प्रचंड भार टाकेल आणि जागतिक स्तरावर आयुर्मान कमी होईल.
स्थूलत्वाची कारणेस्थूलत्व मुख्यतः शरीरात जमा होणाऱ्या अतिरिक्त कॅलरी आणि त्याचा पुरेसा व्यय न होण्यामुळे होते. जास्त कॅलरीयुक्त जंक फूड आणि प्रक्रिया केलेल्या अन्नाचे सेवन; तसेच शारीरिक हालचालींमध्ये घट झाल्यामुळे स्थूलत्व वेगाने वाढत आहे. शहरीकरण, आर्थिक वाढ आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे लोकांचे जीवन अधिक स्थिर झाले आहे. वाहनांचा आणि डिजिटल उपकरणांचा जास्त वापर; तसेच फास्ट फूडच्या वाढत्या प्रमाणामुळे लोकांची शारीरिक हालचाल कमी झाली आहे. काही लोकांमध्ये ही समस्या अनुवंशिकतेमुळे, संप्रेरकांच्या असंतुलनामुळे किंवा मानसिक तणावामुळेही उद्भवू शकते.
स्थूलत्वामुळे होणारे आरोग्यावर परिणामस्थूलत्वामुळे शरीरातील जवळपास प्रत्येक अवयवावर परिणाम होतो. त्याचे काही प्रमुख दुष्परिणाम पुढीलप्रमाणे आहेत:
हृदयविकार आणि उच्च रक्तदाब: शरीरात जास्त चरबी साठल्यामुळे हृदयविकार, उच्च रक्तदाब आणि स्ट्रोक होण्याचा धोका वाढतो. स्थूल लोकांमध्ये रक्तवाहिन्यांमध्ये चरबी जमा होऊन हृदयविकाराचा धोका अधिक असतो.
मधुमेह (टाईप २) : स्थूल लोकांमध्ये इन्सुलिन प्रतिरोधकता वाढते, ज्यामुळे टाईप २ मधुमेह होतो. हा आजार रक्तातील साखर नियंत्रित करण्याच्या प्रक्रियेत अडथळा निर्माण करतो आणि मूत्रपिंडाचे विकार, अंधत्व आणि मज्जासंस्थेच्या तक्रारी वाढवतो.
श्वसनाचे विकार : स्थूल लोकांमध्ये श्वासोच्छ्वासासंबंधी त्रास, स्लीप ॲप्निया आणि दम्याचा धोका जास्त असतो. पोट आणि छातीभोवती जास्त चरबी असल्यामुळे फुप्फुसांच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो.
सांधेदुखी आणि हाडांचे विकार: शरीराच्या अतिरिक्त वजनामुळे सांध्यांवर जास्त ताण येतो, ज्यामुळे ऑस्टिओआर्थरायटिससारखे आजार होतात. यामुळे सतत वेदना आणि हालचालींमध्ये अडथळा निर्माण होतो.
मानसिक आरोग्यावर परिणाम: स्थूलत्वामुळे नैराश्य, चिंता आणि आत्मविश्वासाचा अभाव यासारख्या समस्या उद्भवू शकतात. समाजातील लोक स्थूल व्यक्तींना अनेकदा हिनवतात, ज्यामुळे मानसिक तणाव वाढतो आणि काही जण अधिक खाण्याकडे वळतात.
कर्करोगाचा धोका : संशोधनानुसार, स्थूलत्वामुळे स्तन, जठर, यकृत आणि कोलन कर्करोगाचा धोका वाढतो. शरीरातील अतिरिक्त चरबीमुळे काही संप्रेरक (हार्मोन्स) तयार होतात, जे कर्करोग वाढवण्यास कारणीभूत ठरू शकतात.
स्थूलत्वाचा प्रभाव केवळ आरोग्यावरच नाही, तर समाजावरही मोठ्या प्रमाणात पडतो. या समस्येमुळे आरोग्य व्यवस्थेवर मोठा आर्थिक बोजा वाढतो. स्थूल व्यक्तींमध्ये आजारपणामुळे कामावरून गैरहजेरी आणि कार्यक्षमता कमी होण्याची शक्यता जास्त असते. याशिवाय, स्थूल लोकांना अनेकदा सामाजिक भेदभावाचा सामना करावा लागतो, ज्यामुळे त्यांचा आत्मसन्मान कमी होतो आणि जीवनमानावर परिणाम होतो.
स्थूलत्वावर उपायस्थूलत्व टाळण्यासाठी आणि नियंत्रित करण्यासाठी व्यक्ती, समाज आणि सरकार यांच्यात एकत्रित प्रयत्न होणे आवश्यक आहे. त्यासाठी खालील उपाय महत्त्वाचे ठरू शकतात :
संतुलित आहाराचा अवलंब : फळे, भाज्या, संपूर्ण धान्य आणि प्रथिनयुक्त अन्न यांचा आहारात समावेश करावा; तसेच जंक फूड, साखर आणि प्रक्रिया केलेल्या पदार्थांचे सेवन कमी करावे.
नियमित व्यायाम : शारीरिक हालचाली वाढवण्यासाठी योग, चालणे, सायकलिंग आणि खेळ यांना प्रोत्साहन द्यावे.
शिक्षण आणि जनजागृती : शाळा आणि कार्यस्थळी पोषण आणि आरोग्यासंबंधी शिक्षण देऊन लोकांना त्यांच्या आहार आणि जीवनशैलीविषयी जागरूक करावे.
सरकारी धोरणे : जंक फूडच्या जाहिरातींवर निर्बंध, साखरेवर कर आणि अन्नपदार्थांवरील पोषणतत्त्वांची स्पष्ट माहिती देणारे नियम लागू करावेत.
वैद्यकीय आणि मानसिक मदत : स्थूल व्यक्तींना डॉक्टर, आहारतज्ज्ञ आणि मानसिक आरोग्य तज्ज्ञांकडून मार्गदर्शन मिळावे, जेणेकरून त्यांना योग्य प्रकारे वजन कमी करता येईल.
स्थूलत्व ही एक गंभीर जागतिक समस्या आहे, जी व्यक्तीच्या आरोग्यावर आणि समाजाच्या अर्थव्यवस्थेवर मोठा परिणाम करते. या समस्येकडे वेळीच लक्ष दिले नाही, तर अनेक गंभीर आजार आणि अकाली मृत्यूंचे प्रमाण वाढेल. मात्र, योग्य आहार, नियमित व्यायाम आणि सरकारी धोरणांच्या मदतीने ही समस्या नियंत्रणात ठेवता येऊ शकते. एकत्रित प्रयत्नांनी आपण निरोगी आणि दीर्घायुषी भविष्यासाठी स्थूलत्वाविरुद्ध लढा देऊ शकतो.
