प्रस्तावना

भारतीय शैक्षणिक क्षेत्रात एक दिग्गज नाव बनलेल्या बायजूस (BYJU’S) चा प्रवास आता अनेक स्टार्टअप्ससाठी एक केस स्टडी बनला आहे. २०११ मध्ये सुरु झालेल्या या कंपनीने भारतीय एडटेक इकोसिस्टम (edtech ecosystem) मध्ये क्रांती घडवली. परंतु, जागतिक स्तरावर ७० अब्ज डॉलर्सच्या मूल्यांकनापासून आता दिवाळखोरीच्या कगारावर असलेल्या बायजूसची ही कहाणी उत्थान-पतनाचे उत्तम उदाहरण आहे. या लेखात आपण बायजूसच्या प्रवासाचा आढावा घेऊ आणि त्याचा भारतीय स्टार्टअप जगतावर झालेला परिणाम समजून घेऊ.

बायजूसची सुरुवात: एका हटके आयडियाची गोष्ट

बायजू रवींद्रन, एक गणित आणि विज्ञानाचे प्रशिक्षक, यांनी २०११ मध्ये थिंक अँड लर्न (Think & Learn) नावाची कंपनी सुरू केली. सुरुवातीला विद्यार्थ्यांना परीक्षेच्या तयारीसाठी ऑफलाइन सेवा पुरवणारी ही कंपनी हळूहळू डिजिटल शिक्षणाकडे वळली. २०१५ मध्ये बायजूस-द लर्निंग अॅप लाँच झाल्यानंतर, या कंपनीने मोठी उड्डी घेतली.

बायजूसच्या यशामागची प्रमुख कारणे:

• डिजिटल शिक्षणाच्या दिशेने योग्य वेळी केलेली वाटचाल
• अभिनव अध्यापन पद्धती आणि विजुअल लर्निंग (visual learning) वर लक्ष केंद्रित
• सेलिब्रिटी ब्रँड अॅम्बेसेडर म्हणून शाहरुख खान, महेंद्रसिंग धोनी यांची निवड
• उच्च-दर्जाच्या मार्केटिंग स्ट्रॅटेजी आणि आक्रमक परफॉर्मन्स मार्केटिंग कॅम्पेन
• कोविड-१९ महामारीपूर्वी बाजारपेठेतील स्पर्धेची कमतरता

२०१८ ते २०२१ या काळात बायजूसने अनेक अॅक्विजिशन्स (acquisitions) केली:

• अमेरिकन कंपनी ओशन (Osmo) – $१२० मिलियन
• व्हाईटहॅट जूनियर – $३०० मिलियन
• अकॅडमी – $९५० मिलियन
• ग्रेट लर्निंग – $६०० मिलियन
• टोपर – $१५० मिलियन

२०२० च्या मध्यावर, बायजूस भारतातील सर्वात मूल्यवान स्टार्टअप बनला, ज्याचे मूल्यांकन १० अब्ज डॉलर्सच्या वर होते. २०२२ मध्ये, हे मूल्यांकन २२ अब्ज डॉलर्सपर्यंत पोहोचले.

कोविड-१९ चा प्रभाव: वरदान आणि शाप कोविड काळातील अभूतपूर्व वाढ

कोविड-१९ महामारीमुळे संपूर्ण एडटेक सेक्टरसाठी, विशेषतः बायजूससाठी, एक अभूतपूर्व संधी निर्माण झाली:

• शाळा आणि शैक्षणिक संस्थांच्या बंद होण्यामुळे ऑनलाइन शिक्षणाला प्रचंड मागणी वाढली
• २०२० मध्ये बायजूसच्या वापरकर्त्यांच्या संख्येत १००% पेक्षा जास्त वाढ झाली
• लॉकडाऊन दरम्यान बायजूसने मोफत वर्ग आणि सामग्री उपलब्ध करून नवीन ग्राहक मिळवले
• या काळात कंपनीच्या मूल्यांकनात दुप्पट वाढ झाली

बायजूसने या संधीचा फायदा घेऊन अधिक कंपन्या विकत घेतल्या आणि जागतिक बाजारपेठेत विस्तार केला. परंतु, याच वेळी अन्य एडटेक कंपन्यांनीही प्रचंड वाढ नोंदवली आणि स्पर्धेत वाढ झाली.

बायजूसचे पतन: महत्वाकांक्षांचा भार

बायजूसच्या पतनामागील अनेक कारणे आहेत:

१. अतिविस्तार आणि आक्रमक अॅक्विजिशन्स

बायजूसने जागतिक स्तरावर अनेक कंपन्या ताब्यात घेतल्या, परंतु त्यांचे एकत्रीकरण आणि व्यवस्थापन योग्यरीत्या केले नाही. एडटेक जगतातील फ्रम्स संपादित करण्यामागे स्पष्ट रणनीती दिसत नव्हती.

२. वित्तीय गैरव्यवस्थापन

• २०२१ आर्थिक वर्षासाठी ऑडिट केलेल्या अकाउंट्सचे सादरीकरण वेळेवर न करणे
• २०२२ मध्ये नोकरकपात (layoffs) करून सुमारे २५०० कर्मचाऱ्यांना काम वरून काढून टाकणे
• कंपनीला २०२२ मध्ये सुमारे १.२ अब्ज डॉलर्सचा तोटा झाला

३. मूल्यवर्धित प्रस्ताव (value proposition) स्पष्ट नसणे

जसजसे अनेक एडटेक स्टार्टअप्स मार्केटमध्ये आले, तसतसे बायजूसने आपला विशिष्ट मूल्यवर्धित प्रस्ताव स्पष्ट करण्यात अपयश आले.

४. विक्री रणनीतीवर आरोप

कंपनीवर अनैतिक विक्री रणनीतींचा वापर करणे, कमी उत्पन्न असलेल्या कुटुंबांना विक्री करण्यासाठी दबाव टाकणे, आणि पालकांना अति-आश्वासने देण्याचे आरोप लागले.

५. कोविड-काळानंतरच्या परिस्थितीचे अचूक मूल्यांकन न करणे

कोविड-१९ नंतर ऑफलाइन शिक्षणाकडे पुन्हा वळण्याचा ट्रेंड लक्षात न घेता बायजूसने आपल्या वाढीचे अंदाज केले. २०२२-२३ मध्ये जसे लोक पारंपारिक शिक्षण पद्धतींकडे परतले, तसे बायजूसचे ग्राहक आणि महसूल दोन्हीत मोठी घट झाली. शाळा आणि पारंपारिक कोचिंग क्लासेसचे पुनरुज्जीवन झाले, परंतु बायजूसने आपले व्यवसायिक मॉडेल समायोजित करण्यास उशीर केला.

६. स्पर्धेत वाढ आणि कस्टमर अॅक्विजिशन कॉस्ट (CAC) मध्ये वाढ

कोविड-१९ दरम्यान, अनेक नवीन एडटेक कंपन्या बाजारात आल्या:

• अनअकॅडेमी, वेदांतू, फिजिक्स वाला, क्लासप्लस यांसारख्या स्टार्टअप्सची वाढ
• भारतात जवळपास ४,५०० हून अधिक एडटेक स्टार्टअप्स सक्रिय झाले
• गुगल, अॅमेझॉन आणि फेसबुक यांसारख्या टेक जायंट्सनेही शैक्षणिक प्लॅटफॉर्म सुरू केले

या वाढत्या स्पर्धेमुळे:

• ग्राहक मिळवण्याच्या खर्चात (CAC) दुप्पट ते तिप्पट वाढ झाली
• डिजिटल मार्केटिंगचे दर वाढले, विशेषतः गुगल, फेसबुक आणि इन्स्टाग्राम जाहिरातींसाठी
• परफॉर्मन्स मार्केटिंगवर मोठ्या प्रमाणात खर्च करूनही ग्राहक टिकवण्याचे प्रमाण (retention rate) कमी राहिले

बायजूसने २०२१-२२ या काळात मार्केटिंगवर सुमारे २,५०० कोटी रुपये खर्च केले, ज्यामुळे त्यांचा तोटा वाढला.

सद्यस्थिती: दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर

२०२५ च्या सुरुवातीला बायजूस आर्थिक अडचणीत आहे:

• अमेरिकेतील चॅप्टर ११ बॅंकरप्सी संरक्षण अंतर्गत दिवाळखोरीची प्रक्रिया सुरू केली आहे
• गुंतवणूकदारांनी कंपनीचे मूल्यांकन जवळपास ९९% ने कमी केले आहे
• कंपनीवर १३०० कोटी रुपयांपेक्षा जास्त कर्ज आहे
• २०२४ मध्ये, रवींद्रन यांनी बायजूसचे CEO पद सोडले

इन्फोर्समेंट डायरेक्टोरेट तपास

कंपनीवर विदेशी चलन नियमांचे उल्लंघन केल्याबद्दल इन्फोर्समेंट डायरेक्टोरेट (ED) द्वारे तपास सुरू आहे. फॉरेन एक्सचेंज मॅनेजमेंट अॅक्ट (FEMA) अंतर्गत सुमारे ९,३६२ कोटी रुपयांच्या नियमभंगाचे आरोप आहेत.

भारतीय एडटेक सेक्टरवरील प्रभाव १. मूल्यांकनांमध्ये घसरण

बायजूसच्या पतनानंतर, संपूर्ण एडटेक सेक्टरमधील कंपन्यांच्या मूल्यांकनात मोठी घसरण झाली. उदाहरणार्थ:

• अनअकॅडेमी (Unacademy) चे मूल्यांकन ३.४ अब्ज डॉलर्सवरून १ अब्ज डॉलर्सपर्यंत कमी झाले
• वेदांतू (Vedantu) चे मूल्यांकन ७०% ने कमी झाले
• फिजिक्स वाला सारख्या अन्य स्पेशलाइज्ड एडटेक कंपन्यांनाही मूल्यांकनात घट अनुभवावी लागली

२. निधी मिळवण्यात अडचणी

गुंतवणूकदार आता एडटेक कंपन्यांमध्ये पैसे गुंतवण्यास अधिक सावधगिरी बाळगत आहेत:

• २०२३ मध्ये एडटेक स्टार्टअप्सनी २०२१ च्या तुलनेत ७५% कमी निधी मिळवला
• अनेक नवीन एडटेक स्टार्टअप्सना सीड फंडिंग सुद्धा मिळणे कठीण झाले आहे
• गुंतवणूकदार आता केवळ विशिष्ट समस्येवर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या एडटेक कंपन्यांना प्राधान्य देत आहेत

३. पारंपारिक शिक्षणाकडे पुन्हा प्रयाण

कोविड-१९ नंतर निर्माण झालेला सर्वात महत्त्वाचा ट्रेंड म्हणजे पारंपारिक शिक्षणाकडे परत जाणे:

• २०२२-२३ मध्ये, फिजिकल शाळा आणि कोचिंग क्लासेसची मागणी पुन्हा वाढली
• अनेक पालकांनी मुलांसाठी केवळ डिजिटल शिक्षणापेक्षा पारंपारिक शिक्षण पद्धती अधिक परिणामकारक मानली
• अनेक प्रमुख एडटेक कंपन्यांनी ऑफलाइन केंद्रे सुरू केली, जसे अनअकॅडेमीचे ‘अनअकॅडेमी सेंटर्स’

४. व्यावसायिक मॉडेलचे पुनर्मूल्यांकन

आता एडटेक कंपन्या केवळ वाढीवर नव्हे तर नफा आणि आर्थिक स्थिरतेवर अधिक भर देत आहेत:

• फ्रीमियम (freemium) व्यवसाय मॉडेलकडे वळण दिसत आहे
• सदस्यता-आधारित (subscription-based) मॉडेलपेक्षा प्रति-वापर (pay-per-use) किंवा माइक्रो-पेमेंट मॉडेलकडे कल वाढत आहे
• वाढीवर भर देण्याऐवजी आर्थिक शाश्वतता आणि ग्राहक राखणे (customer retention) यावर अधिक फोकस

५. हायब्रिड मॉडेलकडे प्रयाण

अनेक एडटेक कंपन्या आता फिजिकल आणि डिजिटल शिक्षण पद्धतींचे मिश्रण अवलंबण्याकडे वळत आहेत:

• फिजगिटल (phygital) अप्रोच अधिक टिकाऊ दिसत आहे
• क्लासप्लस आणि लीडस्कूल सारख्या B2B एडटेक कंपन्यांची मागणी वाढत आहे
• एमबीबीएस, आयआयटी-जेईई, कॅट, यूपीएससी यांसारख्या विशिष्ट परीक्षांसाठी हायब्रिड अप्रोच अधिक प्रभावी सिद्ध होत आहे

भारतीय स्टार्टअप इकोसिस्टमवरील परिणाम १. डू पॅथवर्क थ्रू प्रॉफिट (Do Path Through Profit)

“वाढ दराने” (growth at all costs) या मंत्राऐवजी आता स्टार्टअप्स “नफा आणि टिकाऊपणा” यावर भर देत आहेत.

२. युनिकॉर्न वॅल्युएशन्स (unicorn valuations) पुढे अधिक वास्तववादी अपेक्षा

गुंतवणूकदार आता युनिकॉर्न स्टार्टअप्स (१ अब्ज डॉलर्स किंवा त्यापेक्षा अधिक मूल्यांकनाच्या कंपन्या) मध्ये पैसे गुंतवण्यापूर्वी अधिक तपशीलवार डिलिजन्स (due diligence) करत आहेत.

३. कॉर्पोरेट गव्हर्नन्स आणि पारदर्शकतेवर अधिक लक्ष

बायजूसच्या प्रकरणानंतर, गुंतवणूकदार आणि नियामक संस्था स्टार्टअप्समधील कॉर्पोरेट गव्हर्नन्स, पारदर्शकता आणि वित्तीय प्रकटीकरणावर अधिक लक्ष देत आहेत.

४. स्टार्टअप फाउंडर्सची छवी

बायजू रवींद्रन यांचे प्रकरण हे अनेकांसाठी धडा ठरले आहे. फाउंडर्स आता केवळ आकर्षक कहाण्यांऐवजी व्यावसायिक मूलभूत गोष्टींवर जास्त फोकस करत आहेत.

भारतीय एडटेक क्षेत्राचे भविष्य १. सूक्ष्म-शिक्षण (micro-learning) आणि स्किल डेव्हलपमेंट

भविष्यातील एडटेक कंपन्या विशिष्ट कौशल्य विकसनावर लक्ष केंद्रित करतील. छोट्या, पचनीय आशयावर (bite-sized content) भर दिला जाईल.

२. AI आणि पर्सनलाइझेशन

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि मशीन लर्निंग (ML) तंत्रज्ञानाचा वापर करून व्यक्तिगत शिक्षण अनुभव प्रदान करणाऱ्या कंपन्या यशस्वी होतील.

३. टायर २ आणि टायर ३ शहरांवर लक्ष

भारतातील लहान शहरे आणि ग्रामीण भागात प्रवेश करणाऱ्या एडटेक कंपन्यांना मोठा वाव आहे. विशेषत: स्थानिक भाषांमध्ये शैक्षणिक सामग्री पुरवणाऱ्या कंपन्यांना संधी आहे.

४. उच्च शिक्षण आणि व्यावसायिक प्रशिक्षण

K-12 सेगमेंट (शालेय शिक्षण) ऐवजी उच्च शिक्षण, कौशल्य विकास आणि व्यावसायिक प्रशिक्षणावर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या एडटेक कंपन्यांना अधिक वाव आहे.

निष्कर्ष

बायजूसची कहाणी भारतीय स्टार्टअप इकोसिस्टमसाठी एक महत्त्वपूर्ण केस स्टडी आहे. जलद वाढीच्या मागे धावताना आर्थिक स्थिरता, गव्हर्नन्स, आणि पारदर्शकतेकडे दुर्लक्ष केल्यास काय परिणाम होऊ शकतात याचे हे उत्तम उदाहरण आहे.

बायजूसचा प्रवास दर्शवतो की तात्पुरत्या बाजारातील परिस्थितींवर (जसे कोविड-१९ दरम्यान) आधारित असलेले व्यवसाय मॉडेल दीर्घकाळ टिकत नाहीत. कोविड-१९ नंतर जेव्हा पारंपारिक शिक्षण पद्धतींकडे पुन्हा कल वाढला, तेव्हा जे एडटेक कंपन्या ऑफलाइन आणि ऑनलाइन शिक्षणाचे योग्य मिश्रण देऊ शकल्या, त्यांचीच वाढ टिकून राहिली.

तसेच, बाजारातील वाढती स्पर्धा आणि त्यामुळे ग्राहक मिळवण्याच्या खर्चात (CAC) झालेली वाढ हे महत्त्वाचे घटक आहेत. परफॉर्मन्स मार्केटिंगवर अवलंबून राहणे हे दीर्घकाळ शाश्वत नाही. स्टार्टअप्सना या दोन महत्त्वाच्या बाबी लक्षात ठेवाव्या लागतील:

• ग्राहकांना खरी किंमत देणे (real value proposition)
• आर्थिक स्थिरता आणि टिकाऊ वाढीचे संतुलन राखणे

जरी बायजूसचे पतन भारतीय एडटेक सेक्टरसाठी मोठा धक्का असला, तरी त्यातून महत्त्वपूर्ण धडे घेतले गेले आहेत. भविष्यात, अधिक टिकाऊ व्यवसाय मॉडेल, नफा-केंद्रित दृष्टिकोन, आणि ग्राहकांच्या गरजांवर खऱ्या अर्थाने लक्ष केंद्रित करणाऱ्या एडटेक कंपन्या यशस्वी होतील.

या प्रकरणातून आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट स्पष्ट होते – एडटेक सेक्टरमध्ये यशस्वी होण्यासाठी केवळ तंत्रज्ञानावर अवलंबून राहून चालणार नाही. मानवी घटक, पारंपारिक शिक्षणाची गुणवत्ता, आणि व्यक्तिगत मार्गदर्शनाचे महत्त्व कायम आहे. सर्वोत्तम एडटेक समाधाने ही तंत्रज्ञान आणि मानवी मार्गदर्शनाचे संतुलित मिश्रण असतील.

शेवटी, बायजूसच्या प्रकरणावरून हे स्पष्ट होते की, केवळ मार्केटिंग आणि ब्रँडिंगवर भर देऊन आणि अतिआश्वासनांच्या आधारावर दीर्घकाळ व्यवसाय चालवणे शक्य नाही. शेवटी, ग्राहकांना मूल्य देणे, आर्थिक स्थिरता राखणे, आणि बदलत्या बाजारपेठेच्या गरजांनुसार स्वतःला अनुकूलित करण्याची क्षमता हेच खऱ्या यशाचे मापदंड आहेत.

The post appeared first on .