भारतातील प्रशासकीय सेवांच्या इतिहासात आयएएस अधिकारी हे अत्यंत सन्माननीय पद मानले जाते. देशाच्या विकासासाठी आणि लोककल्याणासाठी काम करणाऱ्या या सेवकांची ओळख अनेकांसाठी प्रेरणादायी आहे. पण तुम्हाला माहिती आहे का, भारताचा पहिला आयएएस अधिकारी कोण होता? या प्रश्नाचे उत्तर ऐकताना तुम्हाला आश्चर्य वाटेल. चला, जाणून घेऊया भारताच्या प्रशासन क्षेत्रातील या महत्त्वाच्या व्यक्तीचा इतिहास.
भारतीय प्रशासनिक सेवा (IAS) ही देशातील सर्वोच्च प्रशासकीय सेवा आहे. ही सेवा ब्रिटिश काळातील भारतीय सिव्हिल सेवा (ICS) या नावाने ओळखली जात होती. भारताच्या स्वातंत्र्यपूर्व काळात आणि नंतरही, या सेवेला अत्यंत महत्त्व दिले गेले. IAS अधिकारी विविध सरकारी विभागांमध्ये महत्त्वपूर्ण निर्णय घेण्याचे आणि धोरणे अंमलात आणण्याचे काम करतात. त्यामुळे ही सेवा खूप प्रतिष्ठित समजली जाते.
सत्येंद्रनाथ टागोर हे केवळ प्रशासकीय अधिकारी नव्हते, तर ते कवी, संगीतकार आणि समाज सुधारकही होते. त्यांचे नाव भारताच्या इतिहासात एक अभिमानास्पद स्थळ पटकावले आहे. ब्रिटिश राजवटीत भारतीयांना उच्च प्रशासकीय पदांवर स्थान मिळवणे जवळपास अशक्य होते, मात्र सत्येंद्रनाथ यांनी आपल्या बुद्धिमत्तेने, मेहनतीने आणि निष्ठेने हा अडथळा पार केला.
त्यांचा जन्म 1 जून 1842 रोजी कोलकात्यातील जोरासांको येथील टागोर कुटुंबात झाला. वडील महर्षी देबेंद्रनाथ टागोर हे ब्रह्मो समाजाचे प्रमुख नेते होते, तर आई शारदा देवी होत्या. सत्येंद्रनाथ हे नोबेल पुरस्कार विजेते रवींद्रनाथ टागोर यांचे थोरले बंधू होते.
त्यांनी कोलकात्यातील हिंदू स्कूल आणि नंतर प्रेसिडेन्सी कॉलेजमध्ये शिक्षण घेतले. 17व्या वर्षी त्यांचा विवाह ज्ञानदानंदिनी देवी यांच्याशी झाला.
1854 मध्ये ब्रिटिशांनी लंडनमध्ये सिव्हिल सर्व्हिस परीक्षेची सुरुवात केली, परंतु ती भारतीयांसाठी खुली नव्हती. 1861 मध्ये इंडियन सिव्हिल सर्व्हिस कायदा लागू झाला आणि भारतीयांना ही परीक्षा देण्याची संधी मिळाली, मात्र परीक्षा अजूनही इंग्लंडमध्येच घेतली जात होती.
भारतीयांसाठी इंग्लंडला जाऊन परीक्षा देणे खूप कठीण होते. सत्येंद्रनाथ यांनी 1862 मध्ये आपल्या मित्र मोनोमोहन घोष यांच्यासोबत लंडनला जाऊन कठोर तयारी केली आणि 1863 मध्ये परीक्षा उत्तीर्ण केली.
1864 मध्ये सत्येंद्रनाथ टागोर भारतात परतले आणि बॉम्बे प्रेसिडेन्सीमध्ये सहाय्यक कलेक्टर आणि मजिस्ट्रेट म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली. त्यांनी अहमदाबाद, सातारा, पुणे यासारख्या ठिकाणी आपल्या कामगिरीने नाव कमावले. 1897 मध्ये सातारा येथील न्यायाधीश पदावरून निवृत्त झाले.
ब्रिटिश अधिकाऱ्यांमध्ये वर्णद्वेष आणि सांस्कृतिक भेदभाव असताना सत्येंद्रनाथ यांनी त्यांना मात देत प्रामाणिकपणा आणि कर्तृत्व दाखवून भारतीय अधिकारीही उच्च पदांवर काम करू शकतात हे सिद्ध केले.
सत्येंद्रनाथ टागोर हे एक बहुगुणी व्यक्तिमत्व होते. त्यांनी बंगाली आणि इंग्रजीत अनेक साहित्यकृती लिहिल्या. त्यांच्या “मिले सभे भारत सन्तान, एकतान गागो गान” या गीताला भारताचे पहिले राष्ट्रगीत मानले जाते. त्यांनी ब्रह्मो समाजाच्या सामाजिक सुधारणा चळवळीमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. महिलांच्या हक्कांसाठी, जातीभेद निर्मूलनासाठी त्यांनी खूप काम केले.
