BSE & NSE : भारतातील दोन प्रमुख शेअर बाजार संस्था म्हणजेच नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज (NSE) आणि बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (BSE) होय. दोन्ही संस्था देशाच्या आर्थिक घडामोडींमध्ये अत्यंत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. मात्र, अनेकांना प्रश्न पडतो की या संस्था सरकारी आहेत की खाजगी? त्याबाबत माहिती घेऊ...



सरकारी संस्था नाहीत, पण सरकारी नियंत्रणातNSE आणि BSE या खाजगी मालकीच्या कंपन्या आहेत. त्यांचा थेट मालकी हक्क भारत सरकारकडे नाही. मात्र, या संस्थांवर नियंत्रण ठेवणारी संस्था म्हणजे SEBI (Securities and Exchange Board of India) ही भारत सरकारच्या अखत्यारीत येणारी एक स्वायत्त नियामक संस्था आहे. SEBI कडून बाजारातील व्यवहारांवर देखरेख, पारदर्शकता आणि गुंतवणूकदारांचे हित जपले जाते.



मालक कोण आहेत?BSE ही एक सार्वजनिक सूचिबद्ध (Listed) कंपनी आहे. तिचे शेअर्स स्वतः BSE वर लिस्टेड आहेत. LIC, Morgan Stanley, ICICI Prudential, Tata AIA सारख्या संस्था तिच्या भागधारकांमध्ये प्रमुख आहेत.



NSE सध्या लिस्टेड नाही, पण ती देखील खाजगी संस्थात्मक गुंतवणूकदारांच्या मालकीची आहे. LIC, SBI, IFCI, GIC सारख्या सरकारी मालकीच्या पण स्वतंत्र कंपन्या NSE चे प्रमुख भागधारक आहेत.

प्रवर्तक कोण?BSE ची स्थापना १८७५ मध्ये प्रेमचंद रॉयचंद या व्यापाऱ्याने केली होती, पण आजच्या घडीला BSE आणि NSE दोघेही promoter-less companies आहेत. 2000 नंतर दोन्ही संस्थांनी demutualization प्रक्रिया पूर्ण करून, ट्रेडिंग आणि मालकी यामध्ये वेगळेपणा केला.



संस्थांचा इतिहासBSE ही एशियातील सर्वात जुनी स्टॉक एक्सचेंज असून तिची स्थापना १८७५ मध्ये मुंबईत झाली.



NSE ची स्थापना ९१९२ मध्ये करण्यात आली आणि तिने १९९४ मध्ये इलेक्ट्रॉनिक ट्रेडिंग सुरू करून भारतात तांत्रिक क्रांती घडवून आणली.



NSE आणि BSE या दोन्ही संस्था भारताच्या आर्थिक विकासात मोलाची भूमिका बजावत असून जरी त्या सरकारी नसल्या, तरी सरकारी नियामक यंत्रणेकडून नियंत्रित केल्या जातात. यामुळे बाजारातील पारदर्शकता आणि गुंतवणूकदारांचा विश्वास अबाधित राहतो.

नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज चेअरमन NSE चा सध्याचा चेअरमन नाही. पूर्वीचे चेअरमन विक्रम लिमये यांचा कार्यकाळ संपल्यानंतर, नवीन चेअरमन नियुक्ती प्रक्रियेत आहे. तसेच, 2025 च्या जून महिन्यात अद्याप नवीन चेअरमनची नियुक्ती झालेली नाही.



MD & CEO: आशीष चौहान हे सध्या NSE चे MD आणि CEO आहेत. ते 2022 पासून या पदावर कार्यरत आहेत. त्यांनी BSE मध्ये 10 वर्षे MD आणि CEO म्हणून काम केले आहे.



बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज चेअरमन : प्रमोद अग्रवाल हे सध्या BSE चे चेअरमन आहेत. त्यांची नियुक्ती 17 जानेवारी 2024 रोजी झाली. ते पूर्वी Coal India चे CMD होते. त्यांची नियुक्ती SEBI ने मंजूर केली आहे.



MD & CEO: सुंदरारामन रामामूर्ती हे सध्या BSE चे MD आणि CEO आहेत. त्यांची नियुक्ती 2024 मध्ये झाली.



NSE (National Stock Exchange) आणि BSE (Bombay Stock Exchange) यांचे अध्यक्ष (Chairman) व मुख्य कार्यकारी अधिकारी (MD & CEO) हे कंपनी कायदा, SEBI मार्गदर्शक तत्वे आणि कंपनीच्या आंतरिक नियमांनुसार नियुक्त केले जातात.

निवड प्रक्रिया कशी असते? 1. नियुक्ती करणारी संस्था

दोन्ही एक्सचेंजमध्ये प्रमुख पदाधिकारी Board of Directors (संचालक मंडळ) कडून निवडले जातात.



नियुक्ती पूर्वी SEBI ची मान्यता आवश्यक असते.



2. चेअरमन कसा निवडला जातो?

चेअरमन हे पद "Non-executive" (गैर-कार्यकारी) असते, म्हणजे तो रोजच्या व्यवहारात सहभागी नसतो.



BSE/NSE च्या संचालक मंडळातील एक किंवा बाहेरून कोणीतरी अनुभवी व्यक्ती स्वतंत्र चेअरमन म्हणून नियुक्त होतो.



SEBI चे नियम सांगतात की चेअरमन आणि CEO वेगवेगळ्या व्यक्ती असाव्यात.



3. MD & CEO कसा निवडला जातो?

CEO हा Executive पदाधिकारी असतो आणि संस्थेच्या दैनंदिन व्यवहाराचा प्रमुख असतो.



Board of Directors, नॉमिनेशन अँड रेम्युनरेशन कमिटीच्या शिफारशीनुसार CEO साठी उमेदवार निवडते.



त्यांची शैक्षणिक पात्रता, अनुभव, आर्थिक क्षेत्रातील ज्ञान यांचा विचार होतो.



निवड झाल्यानंतर ती SEBI च्या मंजुरीसाठी पाठवली जाते.

SEBI ची भूमिका

• सिक्युरिटी एक्सचेंज बोर्ड ऑफ इंडिया (SEBI) या दोन्ही एक्सचेंजवर नियामक संस्था म्हणून कार्य करते.
• कोणत्याही चेअरमन किंवा CEO ची नियुक्ती करण्यासाठी SEBI ची पूर्व मान्यता बंधनकारक आहे.
• SEBI वेळोवेळी गव्हर्नन्स आणि नियुक्ती प्रक्रियेसंबंधी मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करते.

NSE आणि BSE मधील चेअरमन व CEO ची निवड व्यवस्थित प्रक्रिया आणि SEBI च्या नियंत्रणाखाली केली जाते. हे पदाधिकारी स्वतंत्र व अनुभवी व्यक्ती असावेत, जे शेअर बाजारातील पारदर्शकता आणि विश्वास वाढवतील, असे SEBI चे उद्दिष्ट असते.