गौरी देशपांडे - gaurisdeshpande1294@gmail.com

गुरेजमध्ये तर गोष्टींची पुस्तकेच नाही आहेत! इथे सगळीकडे फक्त बर्फच बर्फ आहे! गुरेज. आमियाचं गाव. काश्मीरमधील सीमाभागात असलेलं. एके दिवशी आमियाच्या शाळेत दूरवरून एक काका आले होते. त्यांच्या हातात होतं एक सुंदर रंगीत चित्रं असलेलं पुस्तक. बुखारी (बुखारी म्हणजे काश्मीरमध्ये थंडीच्या दिवसात घरातलं वातावरण उबदार ठेवण्याकरता पेटवतात.) भोवती बसलेल्या आमिया आणि तिच्या मैत्रिणी उत्सुकतेने, डोळे विस्फारून ते रंगबेरंगी पुस्तक बघत होत्या. ते पुस्तक म्हणजे आमियाच्या शाळेत सुरू होणाऱ्या नवीन किताबखान्यातलं पहिलं पुस्तक असणार होतं. किताबखाना? ते काय असतं?

‘‘किताबखाना म्हणजे पुस्तकांची बँक!’’ त्या दूरवरून आलेल्या काकांनी सांगितलं. आता या किताबखान्यात आणखी पुस्तकं गोळा करायचं काम आमिया आणि तिच्या वर्गमित्रांचं होतं! हो! ते दूरवरचे काका म्हणे उन्हाळ्याच्या सुट्टीत परत येऊन मुलांनी गोळा केलेली पुस्तकं मोजणार होते! काका निघून गेल्यावर त्यांनी दिलेलं पुस्तक वाचायला सगळ्यांनीच गर्दी केली. अस्मत आपाने कठीण शब्दांचे सांगितलेले अर्थ समजून घेत घेत सगळ्यांनी ती गोष्ट वाचून संपवली. किती मस्त गोष्ट होती ती! आता अशाच अजून शोधायला हव्यात! पण कसं? गुरेजमध्ये तर गोष्टींची पुस्तकेच नाहीत! इथे सगळीकडे फक्त बर्फच बर्फ आहे!

नवीन पुस्तक आणायचं कुठून याच विचारात आमिया बसली होती. तिचं आज लक्ष कुठे वेगळीकडेच आहे हे तिच्या देदिनं ओळखलं.(शिना भाषेत आज्जीला देदि म्हणतात). देदि नून चायसाठी चहाची पानं समावारमध्ये पाण्यात टाकत असतानाच तिनं आमियाला तिच्या मूडबद्दल विचारलं. आमियाने किताबखान्यात सध्या कसं एकच पुस्तक आहे? ते तिला सांगितलं. देदिनं तिची काही मदत होईल का विचारलं, तेव्हा आमिया चटकन म्हणाली, ‘‘तू तर किती म्हातारी आहेस देदि. तू कशी काय मदत करणार?’’

पण एक मिनिट! गालातल्या गालात हसणाऱ्या देदिकडे आमियाने जरा लक्ष देऊन पाहिलं. बघते तर काय? म्हाताऱ्या देदिच्या म्हाताऱ्या डोळ्यांमध्ये तर गोष्टींचा खजिनाच आहे की! आणि हो ‘साह’ला म्हणजे तिच्या बहिणीला चित्रंही काढता येतात. ठरलं तर मग! देदिची गोष्ट, आमियाची लेखणी आणि साहची चित्र की, झालंच एक छानसं पुस्तक तयार!

देदि हसली. तिनं समावारमध्ये (समावारमध्ये नून चाय तयार करतात) चिमूटभर फूल म्हणजे खाण्याचा सोडा मिसळला. या सोड्यामुळे नून चायला गुलाबीसर रंग मिळतो असं आमियाची अजि म्हणजे आई म्हणते, पण देदि म्हणते की, आमियाच्या गुलाबी गालांमुळे तसं होतं आणि आमियाला देदिचंच म्हणणं पटतं!

आता देदिनं चहा खारट व्हावा, म्हणून त्यात एक चिमूटभर नून घातलं आणि दूध ओतून चहावर झाकण ठेवलं. आमिया वही पेन्सिल घेऊन आली, पण देदिनं तिला चहा होईपर्यंत जरा वेळ वाट पाहायला सांगितलं. कारण गोष्टीची खरी मजा नून चाय सोबतच येते! चहाची वाट बघत आमिया अर्धा तास थांबली. मग लोण्याने माखलेल्या कुलच्याचा एक घास आणि लज्जतदार अशा गरमागरम गुलाबी नून चायचा घोट घेतला. तिला कसं मनातूनसुद्धा उबदार वाटलं. आहा! आता ती गोष्ट ऐकायला तयार होती. देदिची गोष्ट! तिची आणि तिच्या पहिल्या नवऱ्याची - आमिरची.

आमिर आणि देदि एकमेकांना लहानपणापासून ओळखत. बारा वर्षांचे असताना देदि आणि आमिरचं लग्न झालं आणि देदि तिच्या शेजारच्याच घरी राहायला गेली. ते दोघं बटाट्याची शेती करायचे, मेंढ्यांचा कळप सांभाळायचे, बुखारीसाठी हिवाळभर पुरतील एवढी लाकडं साठवून ठेवायचे. अगदी खूश होते दोघे. आमिर बटाट्यांच्या बदल्यात सफरचंद आणि जर्दाळू आणण्यासाठी गिलगतला जात असे. १९४७ मध्ये जेव्हा आमिर गिलगतला गेले तेव्हा देदि आणि आमिर यांच्यात एक अदृश्य रेषा आखली गेली जिच्यामुळे त्यांचं आयुष्य दुभंगलं. पहाडांनी बनलेली ती जमीन आता एक राहिली नव्हती. देदि आणि आमिर यांच्यात होते बंदूकधारी सैनिक. आमिर दुसऱ्या देशाचा नागरिक झाला आणि तो पुन्हा कधीही परतून येऊ शकला नाही. ही घटना सांगताना नून चायकडे एकटक बघणारी देदि बघून आमियाला कसंसंच झालं. पुढे मग देदिला आमिरचं पत्र आलं. ज्यात त्याने देदिला पुन्हा लग्न करायला सांगितलं आणि मग देदि आणि आमियाचे दादो यांचं लग्न झालं.

आमिया मन लावून गोष्ट ऐकत होती, देदिच्या डोळ्यातले, चेहऱ्यावरचे बदलणारे हावभाव टिपून घेत होती. तिनं हळूच देदिला विचारलं की तिला अजूनही आमिरची आठवण येते का? आमियाचा प्रश्न ऐकून देदि फिदीफिदी हसली. तिनं तिच्या प्रवासपेटीच्या तळातून एक पुस्तक काढलं, त्या पुस्तकातून आमिरनं दिलेलं, सुकलेल्या गुलाबाचं फूल अलगद खाली आलं. अय्या! याचा रंग तर अगदी नूनचाय सारखाच आहे की! मग काय, एका आठवड्यातच किताबखान्यात दुसरं पुस्तक दाखल झालं. गोष्ट होती देदि आणि आमिरची!

गोष्टी कशा जमवायच्या याचं कोडं आता उलगडलं होतं. पुस्तकं अशीच तर होतात तयार! माणसं वाचायची, मग आपल्या शब्दात उतरवायची, काही पाहिलेलं, काही वाटलेलं, काही कधी बोलू न शकलेलं, असं सगळं लिहायचं! मग आपली ही गोष्ट दुसरं कोणीतरी वाचणार आणि मग तो त्याचं स्वतःचं भावविश्व आपल्या शब्दांशी जुळवून बघणार! किती सुंदर आहे हे सगळं!

‘नून चाय’ची ही चविष्ट गोष्ट लिहिलीय अदिती राव यांनी. नून चायसारख्या गुलाबी गोबऱ्या गालांची आमिया आणि तिच्या मैत्रिणीची चित्र काढली आहेत गज़ल कादरींनी. याचा मराठी अनुवाद रश्मी मुसळे- साळगावकर यांनी केला असून, तुलिका प्रकाशनाने हे पुस्तक प्रकाशित केलंय. या पुस्तकाची एक खास गोष्ट म्हणजे या पुस्तकात जागो जागी ‘शब्दपक्षी’ आहेत. हे शब्दपक्षी आपल्याला आमियाच्या काश्मिरी जगण्याशी जोडलेल्या शब्दांचे अर्थ सांगतात.

हिवाळा सुरू होणार होता. सगळीकडे बर्फच बर्फ असणार. याच काळात गोष्टी लिहून किताबखान्यांसाठी पुस्तकं तयार करायची होती. या सगळ्यात नून चाय तर सोबत असणारच होता! त्या दूरवरच्या काकांना काय माहीत की, उन्हाळ्यात आल्यावर त्यांना किती नवीन पुस्तकं दिसणार होती. दादोंची फिरण्याची काठी, हातात बंदूक घेतलेला माणूस, अम्मीचा लग्नातला फेरन, अशी अनेक! आता लवकरच गुरेज़च्या शाळेमध्ये खूप पुस्तकांनी सजलेला किताबखाना तयार होणार होता!