आता शाळा सुरू झाल्या म्हणजे, घराघरातील वातावरण बदलायला सुरुवात होतं. त्या-त्या घराच्या संस्कृतीप्रमाणे घराघरात ‘शिस्तीचे वारे, आरडाओरडीचा गडगडाट, अभ्यासाची चक्रीवादळं आणि परीक्षेच्या त्सुनामीची भीती’ असं सारं गरगरू लागतं. या सगळ्याचा केंद्रबिंदू असतो अभ्यास आणि परीक्षा. गंमत म्हणजे या केंद्रबिंदूला मात्र अनेक केंद्रं असतात, म्हणून आपण या केंद्रांचाच वेध घेऊ.
‘मुलं अभ्यास पुरा करण्यासाठी टाळाटाळ करत असतात. नाखूश असतात. मुलं आपणहून अभ्यासाला बसत नाहीत- त्यांना बसवावंच लागतं. त्यांचा अभ्यास घ्यावाच लागतो. अशावेळी थोडीशी प्रेमळ आरडाओरड होणारच ना?’ असा काही पालकांचा ठाम समज असतो. किंबहुना खरोखरच अशी परिस्थिती काही घरांत असते. अशी परिस्थिती का निर्माण झाली याचा आता विचार न करता, यातून कसा मार्ग काढता येईल ते पाहूया.
या घरातील पालकांनी त्यांची भाषा, त्यांची देहबोली आणि मुलांकडे व अभ्यासाकडे पाहण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन बदलला तर मार्ग मिळू शकतो.
पालकांची भाषा सतत आज्ञार्थी असेल, तर मुलं ते ऐकण्याच्या मन:स्थितीत नसतात. ‘‘चल, आता अभ्यासाला बस. खूप झाला खेळ. नुसतं दिवसभर खेळायला हवं. अभ्यास कोण करणार? उद्या तू नापास झालास तर काय होईल?’’ हे ऐकल्यावर कुठला मुलगा उत्साहानं अभ्यासाला बसेल? मुलाची अभ्यास करण्याची उमेद वाढेल अशी भूमिका पालकांनी घेणं आवश्यक आहे.
‘पाठ्यपुस्तकं वाचणं, त्यावरचे प्रश्न सोडवणं, गणितं करणं, वह्या पूर्ण करणं, क्लासचा अभ्यास करणं म्हणजे अभ्यास. हा अभ्यास एका जागी बसूनच करायचा असतो आणि ‘हा अभ्यास ही एक अत्यंत कठीण आणि कंटाळवाणी गोष्ट असून ती फक्त तुलाच करावी लागणार आहे. आमचा आता अभ्यासाशी काही संबंध नाही,’ असा अत्यंत चुकीचा संदेश खूपवेळा पालकांच्या बोलण्यातून आणि कृतीतून मुलांपर्यंत पोहोचत असतो. यामुळे मुलांमध्ये अभ्यासाबाबत अनासक्ती निर्माण होते.
अभ्यास हा काही पाठ्यपुस्तकांत नाही. पाठ्यपुस्तक हे साधन आहे, साध्य नाही. अभ्यास सर्वत्र आहे. किंबहुना आपण रोज नवनवीन गोष्टी शिकत असतो, समजून घेत असतो, हा आपल्या अभ्यासाचाच भाग आहे. आपण जेव्हा चुकतो तेव्हा आपलं काय चुकलं हे शोधून काढणं आणि त्याप्रमाणे आपल्यात बदल करणं, हाही अभ्यासच की!
‘आपलं रोजचं शिकणं, नवीन गोष्टी समजून घेणं आणि आपण आपल्या चुकांतून शिकणं’ हे सारं पालकांनी मुलांसोबत शेअर करायला हवं. त्यांना मोकळेपणाने सांगायला हवं आणि त्याचवेळी आपल्या मुलाचं शिकणं आणि चुकांतून शिकणंही मन मोठं करून समजून घ्यायला हवं. त्या क्षणापासून अभ्यास ही एक आनंददायी प्रक्रिया होईल.
अभ्यास, शिकणं ही निरंतर क्रिया आहे, हे एकदा मुलांना आपल्या वर्तनातूनच सांगावं लागतं. नवीन गोष्ट शिकल्यामुळे आपल्याला झालेला आनंद मुलांना सांगावा लागतो आणि त्याचप्रमाणे आपल्याला आणखी काय शिकायचं आहे हेसद्धा त्यांच्यासमोर मांडावं लागतं.
जसा अभ्यास फक्त पाठ्यपुस्तकात नाही, तसंच अभ्यास हा केवळ परीक्षेसाठी करायचा नाही. खरं म्हणजे परीक्षा हा थर्मामीटर आहे. आजारी माणसाला थर्मामीटर लावला, की त्याला ताप आहे की नाही हे कळतं; पण तो ताप कुठला आहे, डेंग्यूचा आहे की विषमज्वराचा? हे नाही कळत. अगदी तसंच या शाळेतल्या परीक्षांचं असतं.
जर मुलाला एखाद्या विषयात कमी मार्क पडले, तर ‘त्या विषयातला कुठला भाग कळला नाही’ हे जसं त्या मुलाला समजतं, तसंच ‘त्या भागातला शिकण्याचा आनंद, त्यातला अभ्यासाचा खेळ आपण मुलापर्यंत पोहोचवू शकलो नाही’ हे त्या शिक्षकालाही समजतं. तो कसा पोहोचवायचा हे मात्र शोधून काढावं लागतं. खरंतर परीक्षा सततच सुरू असते.
जेवताना, खाताना, सिनेमा पाहताना, गाणी ऐकताना, गप्पा मारताना आपण एखाद्या गोष्टीला दाद देतो किंवा नाही आवडलं तर गप्प बसतो म्हणजे आपण मूल्यांकनच करत असतो नाही का? परीक्षेची भीती न दाखवता, परीक्षेशी मैत्री करण्याच्या पद्धती शिकल्या, की अभ्यासाची बैठक पक्की होते. शाळा ही आनंदानं शिकण्याची प्रयोगशाळाच आहे. ‘जो शिकण्यातला आनंद शोधतो तो अभ्यासालाच खेळवतो’ ही चिनी म्हण नेहमी लक्षात ठेवा.
