नवी दिल्ली: वायुप्रदूषण हा भारतातील आरोग्यासाठी एक मोठा पर्यावरणीय धोका आहे आणि औद्योगिक उत्सर्जन, वाहनांचे उत्सर्जन आणि हंगामी धुके यांमुळे शहराच्या भागांना सर्वाधिक धोका असल्याचे दिसते. दीर्घकाळ टिकून राहिल्यास, PM2.5, PM10, नायट्रोजन ऑक्साईड आणि कार्बन मोनोऑक्साइड या प्रदूषकांमुळे श्वसनाचे सिंड्रोम, हृदयाचे विकार आणि अगदी तीव्र ब्राँकायटिस, COPD आणि फुफ्फुसाचा कर्करोग यांसारखे दीर्घकालीन परिणाम होऊ शकतात. विशेषत: हिवाळ्याच्या काळात प्रदूषणाच्या पातळीत वाढ झाल्याने, प्रदूषित हवेच्या प्रभावांना कमी करण्यासाठी एखाद्या व्यक्तीला मदत करण्यासाठी काही व्यावहारिक आणि सामान्य टिप्स लागू करणे महत्वाचे आहे.

डॉ. नाना कुंजीर, सल्लागार पल्मोनोलॉजिस्ट आणि इंटेन्सिविस्ट, सह्याद्री सुपर स्पेशालिटी हॉस्पिटल, हडपसर, पुणे यांनी प्रदूषित शहरांमध्ये राहणाऱ्या लोकांसाठी काही टिप्स शेअर केल्या.

अत्यंत प्रदूषित शहरांमध्ये पूर्व-प्रभावी उपाययोजना – बाहेर जाण्यापूर्वी घ्यावयाची पावले

AQI India किंवा SAFAR सारख्या विश्वसनीय मोबाईल ऍप्लिकेशन्सद्वारे हवेच्या गुणवत्तेचे मूल्यांकन तपासा जे प्रदूषणाची वास्तविक-वेळ पातळी देतात. जर हवा गुणवत्ता निर्देशांक (AQI) 150 पेक्षा जास्त असेल तर विशेषतः मुले, वृद्ध लोक किंवा दमा असलेल्या कोणत्याही रुग्णांनी घरातच राहावे. हानिकारक कणांचे इनहेलेशन टाळण्यासाठी बाहेर जाताना N95 किंवा N99 मास्क नेहमी परिधान केले पाहिजेत. तसेच, गर्दीच्या वेळेत बाहेर पडू नका कारण जेव्हा धुक्यामुळे सर्वात जास्त गर्दी आणि रहदारी होते. घरात असताना, घरातील हवा चांगली ठेवण्यासाठी खिडक्या बंद ठेवण्याचा आणि बेडरूममध्ये एअर प्युरिफायर बसवण्याचा सल्ला दिला जातो.

1. घराबाहेर सुरक्षित राहणे: प्रवास करताना टिपा: घराबाहेर असताना, हायड्रेटेड राहणे महत्वाचे आहे, कारण ते तुमच्या श्लेष्मल त्वचेला ओलसर ठेवण्यास मदत करते आणि विषारी पदार्थ बाहेर काढण्यास मदत करते. धुळीच्या किंवा प्रदूषित वातावरणाच्या संपर्कात आल्यानंतर आपला चेहरा आणि हात पुसण्यासाठी ओलसर कापड घेऊन जा. अवजड वाहतूक क्षेत्रे आणि औद्योगिक क्षेत्र टाळा, कारण हे प्रदूषकांसाठी हॉटस्पॉट आहेत. शारीरिक श्रम मर्यादित करा, जसे की जोरदार व्यायाम, ज्यामुळे हानिकारक हवेचे सेवन वाढू शकते. त्याऐवजी, उच्च-प्रदूषण दिवसांमध्ये घरातील शारीरिक हालचालींचा विचार करा.
2. पुनर्प्राप्ती पद्धती – घरी परतल्यानंतर काय करावे: एकदा घरी, प्रदूषणाचे परिणाम कमी करण्यासाठी पावले उचला. चिमूटभर हळद किंवा निलगिरी तेलाचे काही थेंब टाकून 5-10 मिनिटे वाफेने इनहेलेशन केल्याने श्वसनमार्गात जळजळ होण्यास आणि श्वसनमार्गातून प्रदूषक काढून टाकण्यास मदत होऊ शकते. प्रदूषकांमुळे होणारी घशाची जळजळ कमी करण्यासाठी कोमट मिठाच्या पाण्याने कुस्करणे हा आणखी एक प्रभावी उपाय आहे. तुमचे अनुनासिक परिच्छेद स्वच्छ करण्यासाठी खारट अनुनासिक फवारण्या वापरा, जे बऱ्याचदा सूक्ष्म कणांना अडकवतात. शेवटी, आंघोळ करा आणि तुमच्या त्वचेवर आणि केसांवर स्थिर झालेले प्रदूषक काढून टाकण्यासाठी स्वच्छ कपडे घाला.
3. फुफ्फुसांच्या आरोग्यासाठी आहार आणि हर्बल उपाय: अँटिऑक्सिडंट्सने समृद्ध असलेला संतुलित आहार शरीराला प्रदूषकांमुळे होणाऱ्या ऑक्सिडेटिव्ह तणावाचा सामना करण्यास मदत करू शकतो. संत्री, पेरू आणि लिंबू यांसारखे व्हिटॅमिन सी जास्त असलेले पदार्थ विशेषतः फायदेशीर आहेत. फ्लेक्ससीड्स, अक्रोड आणि मासे यांसारख्या स्त्रोतांमधून ओमेगा -3 फॅटी ऍसिड फुफ्फुसातील जळजळ कमी करू शकतात. हळदीचे दूध, तुळशीचा चहा आणि आले-लिंबू चहा यांसारखे पारंपारिक उपाय रोग प्रतिकारशक्ती मजबूत करतात आणि श्वसनक्रिया सुधारतात. याव्यतिरिक्त, काळी मिरीमध्ये मध मिसळणे हा श्लेष्मा साफ करण्यासाठी आणि घशातील जळजळ दूर करण्यासाठी एक सुखदायक उपाय आहे.
4. घरातील हवेची गुणवत्ता सुधारणे: स्वच्छ आणि शुद्ध घरातील वातावरण आवश्यक असल्याने हवा प्रदूषक टाळणे आवश्यक आहे. तुम्ही अत्यंत प्रदूषित झोनमध्ये राहत असल्यास, कृपया HEPA एअर प्युरिफायरमध्ये गुंतवणूक करा. याशिवाय, नैसर्गिकरित्या ताजी हवा वाढवण्यासाठी कोरफड व्हेरा, अरेका पाम आणि स्नेक प्लांट यासह लहान इनडोअर वनस्पती देखील सादर करू शकतात. पुढील घरातील वायू प्रदूषण टाळण्यासाठी, धूप जाळणे किंवा धुम्रपान करणे यासारख्या क्रिया टाळल्या पाहिजेत. हिवाळी हंगामातील कर्मचारी हवेतील आर्द्रतेची उच्च पातळी राखण्यासाठी आणि नाकाला खाज सुटणे आणि कोरडेपणा टाळण्यासाठी ह्युमिडिफायर वापरण्याचा प्रयत्न करू शकतात.
5. लवचिक फुफ्फुसांसाठी श्वासोच्छवासाचे व्यायाम: प्राणायामासारख्या श्वासोच्छवासाच्या व्यायामानेही फुफ्फुसाची क्षमता आणि श्वासोच्छवासाची कार्यक्षमता वाढवता येते. हे व्यायाम केवळ स्वच्छ घरातील हवेच्या वातावरणातच केले पाहिजेत, कारण ते घराबाहेर करणे प्रतिकूल असू शकते, विशेषतः उच्च प्रदूषणाच्या दिवसांमध्ये. नियमित खोल श्वास घेण्याचे व्यायाम कालांतराने पर्यावरणीय प्रदूषकांना लवचिकता निर्माण करण्यास मदत करतात.

वैद्यकीय लक्ष कधी घ्यावे

खोकला, घरघर, छातीत घट्टपणा किंवा श्वास लागणे यांसारखी लक्षणे दीर्घकाळ राहिल्यास बाधित व्यक्तींनी ताबडतोब डॉक्टरांकडे जावे. अस्थमा किंवा COPD सारख्या स्थितीसाठी निर्धारित औषधांचा डोस गंभीर हल्ला किंवा अतिसंवेदनशीलतेच्या दिवसांसाठी कधीही चुकवू नये. अर्ध-वार्षिक किंवा वार्षिक तपासणीच्या संदर्भात ज्या रुग्णांना कधीही मोठ्या प्रमाणात वायू प्रदूषणाचा सामना करावा लागला आहे अशा सर्व रुग्णांसाठी अनुसूचित वैद्यकीय तपासणीचा सल्ला दिला जातो.