- डॉ. मालविका तांबे
सर्दी हा एक सामान्य रोग धरला जातो, त्यामुळे सर्दी झाली की तिचा फारसा विचार केला जात नाही. सर्दी झाली तरीही लोक समाजात काहीही काळजी न घेता वावरत राहतात. कोविडसारख्या प्रसंगानंतर समाजात याबद्दल जागरूकता वाढेल असे वाटले होते पण कुत्र्याची शेपूट वळत नाही त्याप्रमाणे कोविड गेल्या गेल्या लोक सर्दी झाली तर काय काळजी घ्यावी हे संपूर्णतः विसरून गेलेले आहेत.
सध्या सगळीकडे वेगवेगळ्या प्रकारचे व्हायरल इन्फेक्शन्स सर्दीच्या रूपात होताना दिसत आहेत, कुणाला जबरदस्त खोकला होतो आहे, कुणाचे नाक वाहते आहे, कुणाची छाती जड झाल्यासारखी वाटते आहे, कुणाला श्र्वास घ्यायला त्रास होतो आहे, पण सर्दी झाल्यावर मास्क वापरणे किंवा लोकांपासून लांब राहणे हे टाळले जाते आहे. एखाद्याने मास्क लावला तर मास्क लावण्याचे दिवस परत आले की काय, असा बोचक प्रश्र्न त्या व्यक्तीला विचारला जातो आहे.
सर्दीला आयुर्वेदात प्रतिश्याय असे म्हटलेले आहे. यात नाकाच्या मार्फत श्र्वसनसंस्थेतीत कफादी दोष बाहेर पडतात. सर्दी होण्याची कारणे पाहिली तर त्यात
सगळ्यांत प्रथम कारण दिसते ते म्हणजे ऋतुबदल होणे. ऋतुबदलाच्या वेळी तापमानात होणारे बदल, त्या काळात फुलणाऱ्या फुलांमधील परागकण यामुळे सर्दी होताना दिसते.
याचबरोबर वातावरणातील धुकं, धूळ, बर्फ, धूर यांच्या संपर्कात आले तरी सर्दी होते.
गार पाण्याने स्नान केले, फार गार वाऱ्यात बसले, रात्री फार जागरण केले, दिवसा झोपले तरी सर्दी होताना दिसते.
वेगवेगळ्या जागेचे पाणी प्यायले गेले, फार जास्त प्रमाणात पाणी प्यायले गेले तरी सर्दी होताना दिसते.
जास्त बोलल्यामुळे, रागावल्यामुळे, अति मैथुनामुळे, खाल्लेले अन्न न पचल्यामुळे, मल-मूत्र-जांभई-अश्रू वगैरे वेग अडवल्यामुळे, विरुद्धान्न घेतल्यामुळे, तसेच वातावरणात असलेल्या वेगवेगळ्या बॅक्टेरियांमुळे सर्दी होताना दिसते.
अवश्यायानिलरजोभाष्पातिस्वप्नजागरै:।
नीचात्युच्योपधानेन पीतेनान्येन वारिणा।।
अत्यम्बुपानरमणछर्दिर्बाष्पनिग्रहात्।
या वेगवेगळ्या कारणांमुळे नाकाच्या आतील अंतःस्त्वचे (म्यूकस मेंब्रेन) वर सूज येते व सर्दीची लक्षणे दिसू लागतात. नाकात आग होणे वा वळवळल्यासारखे वाटणे, डोके जड होणे, शिंका येणे, अंग जखडल्यासारखे वाटणे, आळस वाटणे, मलूल होणे, ताप येणे, अंग मोडल्यासारखे वाटणे ही सर्दीची काही सामान्य लक्षणे आहेत. सर्दीमध्ये वात-पित्त-कफ यातील तिघांपैकी कुठल्या दोषाचा जास्त प्रभाव आहे यावरूनही लक्षणांमध्ये फरक पडते.
वातावरणदोषामुळे होणाऱ्या सर्दीमध्ये नाकातून पातळ स्राव बाहेर येतो, घसा कोरडा पडतो, कपाळ दुखते, तोंडाची चव जाते, आवाज बसतो.
पित्तदोषामुळे झालेल्या सर्दीमध्ये नाकात व डोक्यात जास्त प्रमाणात जळजळ जाणवते. नाकातून होणारा स्राव साधारण पिवळ्या रंगाचा असतो, तसेच डोके गरम झाल्याचे जाणवते, ताप येण्याची प्रवृत्ती जास्त दिसते.
कफदोषामुळे झालेल्या सर्दीमध्ये नाकातून घट्ट व चिकट स्राव येतो, डोके जड होते, तोंडाची चव जाते, गळा, टाळू व डोक्यात खाज सुटल्याचे जाणवते.
याशिवायही आयुर्वेदात प्रतिश्यायाचे वागवगेळे प्रकार सांगितले आहेत, त्यांची लक्षणे वरील लक्षणांपेक्षा जास्त त्रासदायक असतात. उदा. वास येणे बंद होणे, सुगंध व दुर्गंध यातील फरक न समजणे, नाकातून रक्त येणे वगैरे.
सर्दीवरचे उपचार
सर्दीवर उपचार करताना कारणांचा विचार प्रथम करावा लागतो. कारणांपासून लांब राहणे हे सगळ्यांत महत्त्वाचे असते. परंतु काही गोष्टी सामान्यपणे प्रत्येकाला पाळता येऊ शकतात.
गार वाऱ्यापासून स्वतःचे संरक्षण करणे, उदा. सुती कपडे, शाल, स्वेटर यांचा वापर करणे. उबदार कपडे घालणे, विशेषतः डोक्याला व नाकाला नक्की झाकावे, यामुळे थंड वाऱ्यापासून संरक्षण होते. मास्क घातला तर इतरांपर्यंत संसर्ग होण्याची शक्यता कमी करता येते.
सर्दी झाल्यास पचायला सोपे,ताजे व स्निग्ध जेवणे घेणे उत्तम.
आहारात जव, जुने तांदूळ, कुळीथ, हिरवे मूग, भाज्यांचे गरम सूप, लसूण, सैंधव मीठ, आले, पुदिना, कोथिंबीर, दालचिनी तमालपत्र, मिरी, तूप वगैरे गोष्टी नक्की ठेवाव्या. जेवण नेहमी गरम घ्यावे व त्रिकटु अर्थात काळी मिरी, सुंठ, पिंपळी यांचा वापर आहारात नक्की करावा.
शक्यतो गरम पाणी जास्त उत्तम.
घरच्या घरी, शक्य झाल्यास पाण्यात निलगिरी तेलाचे २-३ थेंब घालून वाफारा घ्यावा.
छोट्या रुमालात ओवा बांधून केलेली पुरचुंडी लोखंडाच्या गरम तव्यावर गरम करून सायनस, गळा व छाती शेकण्याचा फायदा होताना दिसतो.
तुळस, गवती चहा, आले, लवंग, मिरी वगैरे प्रकृतीनुसार एकत्र करून त्यांचा हर्बल चहा करून घ्यावा.
सॅन अमृत - सॅन अमृत पासून बनविलेला हर्बल चहा घ्यावा. यात असलेल्या वनस्पती, उदा. तुळस, सुंठ, मिरी वगैरे घटक सर्दी-खोकला-दमा वगैरे श्र्वसनसंस्थेच्या आजारांवर उपयोगी ठरतात, तसेच यातील कंटकारी वगैरे घटक श्र्वसनसंस्थेची ताकदव शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढवतात. हा चहा तयार करणे अत्यंत सोपे असते व चविष्ट असल्यानेलहानांपासून मोठ्यांपर्यंत सगळ्यांना देता येतो.
प्रतिश्यातूनच खोकला, खोकल्यापासून क्षय व क्षयामुळे वेगवेगळे दुर्धर विकार उत्पन्न होऊ शकतात. सर्दीपासूनवाचण्याकरता शरीराची प्रतिकारशक्ती व्यवस्थित ठेवणे अत्यंत गरजेचे असते. म्हणूनच मुळात हाच प्रयत्न केला पाहिजे की सर्दी-खोकला होऊच नये व झाला तरी पटकन घरगुती उपचार करून बरा होईल याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.
यासाठी संतुलन सितोपलादी चूर्णासारखे चूर्ण घेणे उत्तम ठरते. चांगल्या प्रतीचे मध वापरून सितोपलादी घेतल्यास वारंवारा सर्दी, खोकला, टॉन्सिल्सवर येणारी सूज वगैरे त्रासांपासून संरक्षण व्हायला मदत मिळते.
ब्राँकोसॅन सिरप - वासा, कंटकारी, तुळस, बेहडा, सुंठ, त्वक् वगैरेंपासून तयार केलेले ब्राँकोसॅन सिरप नियमाने घेतल्यास फायदा होताना दिसतो. ब्राँकोसॅन सिरप शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढवून सर्दी, खोकला, श्र्वासाच्या तक्रारी वगैरेंची प्रवृत्ती कमी करते. लहान वयात मुलांना सर्दी होण्याची प्रवृत्ती जास्त असते. ही प्रवृत्ती कमी करण्यासाठी दिवसातून ३-४ वेळा अर्धा ते एक चमचा ब्राँकोसॅन सिरप देण्याचा फायदा होताना दिसतो.
प्रतिकारशक्ती व्यवस्थित राहण्याच्या दृष्टीने च्यवनप्राश, आत्मप्राश घेणे उत्तम .
सर्दी-खोकल्याचा त्रास सुरू झाला व फार त्रास होऊ लागला तर तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने प्रकृती तपासून घेऊन प्रतिश्यायाचा काय प्रकार आहे हे पाहून वासावलेह, त्रिभुवनकीर्ती रस, संजीवनी वटी, प्राणसॅन योग, श्र्वासकास चिंतामणी रस, वगैरे औधषधांची योजना करता येते.
सर्दी-खोकल्यावर करायला सोपा पण अत्यंत प्रभावी उपचार म्हणजे नस्य. एखादे संस्कारित केलेले तेल, तूप वा पातळ औषध नाकाच्या मार्फत देण्याने सायनेस मोकळे व्हायला मदत होते, तसेच कोरडेपणा कमी व्हायला मदत होते. खरे तर नस्याचे कार्यक्षेत्र खूप मोठे आहे. डोके दुखणे, चक्कर येणे, सायनुसायटिस, नाकातून रक्त येणे, मेंदूचे पोषण करणे, श्रमपरिहार करणे, इंद्रियांची ताकद वाढवणे, स्रोतसांची शुद्धी करणे वगैरे एक ना अनेक कारणांसाठी नस्य करता येते. नस्यसॅन घृतासारखे आयुर्वेदिक पद्धतीने सिद्ध केलेले तूप नाकात टाकल्यामुळे सायनेसमधील दोष बाहेर काढून टाकायला मदत होते. सकाळ व संध्याकाळी २-२ नस्यसॅन घृत नाकपुड्यांत घातले तर अल्पशोधन व्हायला मदत होते. असे नस्य घृत लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत कुटल्याही ऋतूत वापरणे योग्य ठरते.
धूपन करणे हाही सर्दी-खोकल्यावरचा उत्तम उपाय आहे. यासाठी जमत असल्यास बडीशोप, दालचिनी, एरंड मूळ. तूप, सुंठ वगैरेंचे मिश्रण निखाऱ्यावर टाकून धूप घेता येतो. संतुलन टेंडरनेस धूपासारखा धूप नियमितपणे घरात केल्यास व नाकावाटे आत घेतल्यास फायदा होताना दिसतो.
एकूणच अशा प्रकारे काळजी घेतल्यास सर्दी-खोकल्यापासून लांब राहायला मदत मिळू शकते. सध्या सगळीकडे घडत असलेल्या जंतुसंसर्गापासून लांब राहायचे असले तर सिनेमा हॉल, छोट्या छोट्या समारंभाचे हॉल वगैरे बंद जागेत फार वेळ राहू नये. खेळती हवा असणाऱ्या जागी राहणे उत्तम.
सगळ्यांच्या चादरी, पांघरुणे वगैरे मध्ये मध्ये संतुलन प्युरिफायरसारख्या धुपाने धुपवणे उत्तम.
वारंवार हात धुणे, स्वच्छतेची काळजी घेणे गरजेचे असते.
कुठलाही आजार होऊ नये अशा प्रतिबंधात्मक उपाय करणे आरोग्याच्या दृष्टीने उपयोग ठरते. असे उपाय करूनही आजार झाला तर बहुतांश रुग्णांना त्यातून बाहेर पडून आरोग्य स्थापित व्हायला मदत होते.
