डॉ. ऋतुपर्ण शिंदे - हृदयरोगतज्ज्ञ
आजच्या धावपळीच्या आणि सुविधायुक्त जीवनशैलीमुळे अनेक लोकांमध्ये वजन वाढणे, विशेषतः स्थूलता, ही मोठी समस्या बनली आहे. मात्र, स्थूलतेमुळे फक्त दिसणे बदलते असे नाही, तर शरीराच्या आतून अनेक गंभीर आरोग्यविषयक परिणाम होतात. त्यातलाच एक सर्वात धोकादायक परिणाम म्हणजे हृदयरोग - जगभरात मृत्यूचे एक प्रमुख कारण.
स्थूलता आणि हृदयरोग यांच्यातील नातं समजून घेतल्यास आपण आपल्या आरोग्यावर नियंत्रण मिळवू शकतो आणि अनेक टाळता येण्यासारख्या आजारांपासून स्वतःचा बचाव करू शकतो.
स्थूलता म्हणजे काय?स्थूलता म्हणजे शरीरात गरजेपेक्षा जास्त चरबी साचलेली असणे. याचे मोजमाप करण्यासाठी डॉक्टर सामान्यतः बॉडी मास इंडेक्स (BMI) वापरतात.
सामान्य BMI : १८.५ ते २४.९
जास्त वजन : २५ ते २९.९
स्थूल (Obese) : ३० किंवा त्याहून अधिक
पण बीएमआयव्यतिरिक्त कंबर मोजमापसुद्धा महत्त्वाचे आहे. पुरुषांमध्ये ४० इंचांहून अधिक व महिलांमध्ये ३५ इंचांहून अधिक कंबर म्हणजे व्हिसरल फॅट वाढलेले असण्याची शक्यता असते, जे अंतर्गत अवयवांभोवती साचते आणि अधिक धोकादायक ठरते.
हृदयरोग म्हणजे काय?हृदयरोग म्हणजे हृदय आणि त्याच्या रक्तवाहिन्यांशी संबंधित विविध समस्या. यातील सर्वात सामान्य प्रकार आहे कोरोनरी आर्टरी डिसीज (CAD) - ज्यामध्ये हृदयाला रक्तपुरवठा करणाऱ्या धमन्यांमध्ये चरबी साचते आणि त्या अरुंद होतात. इतर प्रकारांमध्ये : हृदयविकाराचा झटका (Heart Attack), हृदयविकार (Heart Failure), अचानक मृत्यू (Sudden Cardiac Death), धडधडीत अनियमितता (Arrhythmias).
स्थूलतेमुळे हृदयाला होणारे धोकेस्थूलता शरीरातील प्रत्येक अवयवावर परिणाम करते; पण हृदयावर याचे गंभीर परिणाम होतात :
उच्च रक्तदाब (Hypertension) : जास्त चरबीमुळे हृदयाला अधिक मेहनत घ्यावी लागते, ज्यामुळे रक्तदाब वाढतो आणि रक्तवाहिन्यांवर ताण येतो.
वाईट कोलेस्टेरॉल आणि ट्रायग्लिसराईड्स : स्थूलतेमुळे वाईट कोलेस्टेरॉल (LDL) आणि ट्रायग्लिसराईड्स वाढतात, तर चांगले कोलेस्टेरॉल (HDL) कमी होते. त्यामुळे रक्तवाहिन्यांमध्ये अडथळे निर्माण होतात.
टाईप २ मधुमेह : स्थूलतेमुळे इन्सुलिनचा परिणाम होत नाही (इन्सुलिन रेसिस्टन्स) आणि मधुमेह होतो, जो हृदयाच्या रक्तवाहिन्यांना हानी पोहोचवतो.
दाह (Inflammation): चरबीच्या पेशींमधून दाह निर्माण करणारे रसायने (साइटोकाइन्स) बाहेर पडतात, जे रक्तवाहिन्यांमध्ये सूज निर्माण करतात आणि अडथळा आणतात.
झोपेमध्ये श्वास घेण्याचे अडथळे (Sleep Apnea) : स्थूल व्यक्तींमध्ये झोपताना श्वास बंद होण्याची समस्या वाढते, जी हृदयावर अतिरिक्त ताण आणते.
फॅटी लिव्हर आणि हार्मोनल बिघाड : यामुळे चयापचय प्रक्रियेत गोंधळ होतो आणि हृदयावर परिणाम होतो.
जास्त वजनामुळे अनेक लोकांना हालचाल करणे कठीण जाते, त्यामुळे ते व्यायाम टाळतात. ही सवय सिडेंटरी लाइफस्टाइलमध्ये बदलते, ज्यामुळे वजन आणखी वाढते आणि हृदयविकाराचा धोका वाढतो.
धोका दर्शवणारी लक्षणे
चालताना दम लागणे
छातीत दुखणे
थकवा किंवा अशक्तपणा
पाय सुजणे
धडधड वाढणे
चक्कर येणे
ही लक्षणे दिसल्यास डॉक्टरांचा सल्ला त्वरित घ्या. चांगली बातमी म्हणजे धोका कमी होऊ शकतो. फक्त ५ ते १० टक्के वजन कमी केल्यास हृदयाचा धोका लक्षणीयरीत्या कमी होतो. त्यासाठी खालील उपाय प्रभावी ठरतात:
आरोग्यदायी आहारसंपूर्ण धान्ये, फळे, भाज्या, कडधान्ये, आणि सत्त्वयुक्त प्रथिने (उदा. मासे, टोफू) खा
साखर, तेलकट पदार्थ आणि पॅकबंद खाद्यपदार्थ टाळा
मिठाचे प्रमाण कमी करा
आरोग्यदायी चरबी (उदा. ऑलिव्ह तेल) वापरा
नियमित व्यायाम
आठवड्यातून किमान ५ दिवस,
३० मिनिटांचा व्यायाम करा
सुरुवात चालण्यापासून करा
हळूहळू योग, जलतरण, किंवा सायकलिंगचा
समावेश करा
चांगली झोप
दररोज ७ ते ९ तासांची झोप आवश्यक आहे
झोपेत अडथळा येत असल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्या
मानसिक ताण कमी करा
ध्यान, योग, श्वासोच्छ्वास यांचा सराव करा
सामाजिक सहवास ठेवा
धूम्रपान आणि मद्यपान टाळा
नियमित आरोग्य तपासणी
वजन, रक्तदाब, रक्तातील साखर आणि कोलेस्टेरॉल तपासणे आवश्यक
डॉक्टरांचा नियमित सल्ला घ्या
कधी कधी केवळ जीवनशैली बदलून पुरेसे होत नाही. अशावेळी :
औषधे : रक्तदाब, कोलेस्टेरॉल किंवा मधुमेहासाठी
वजन कमी करणारी औषधे : उदा. ओरलिस्टॅट, सेमाग्लुटाइड
बॅरियाट्रिक सर्जरी : अतिजास्त BMI असलेल्या रुग्णांसाठी
आजकाल लहान मुलांमध्येही स्थूलता आणि हृदयरोगाची लक्षणे दिसून येत आहेत. त्यामुळे बालपणापासूनच योग्य आहार, खेळ आणि स्क्रीन टाईम मर्यादित ठेवणे आवश्यक आहे.
आजच पाऊल उचलास्थूलता आणि हृदयरोग यांचा संबंध गंभीर
असला तरी आपण त्यावर मात करू शकतो. थोड्याशा बदलांनी – चांगला आहार, नियमित व्यायाम, झोप आणि मानसिक स्वास्थ्य – आपण आपले हृदय बळकट करू शकतो. आजचा छोटासा बदल - उद्याचं निरोगी हृदय!
