>> वर्षा चोपडे
भूतकाळात काय घडले असेल? विविध प्राचीन ग्रंथ, प्राचीन महाल, किल्ले, राजवाडे, आदिवासी जीवन, मौल्यवान खजिना, प्राचीन मंदिरे, मशिदी, चर्च, कला, साहित्य, संस्कृती आणि सामाजिक राहणीमान व जीवनपद्धती कशी होती? याची जिज्ञासा व कुतूहल प्रत्येकालाच आहे. अत्यंत जुन्या संस्कृतीचे जे पुरावे मिळाले त्याचे जतन करण्याचे काम संग्रहालये करतात. संशोधन, वारशांचे व इतिहासाचे जतन हा त्याचा मुख्य उद्देश आहे.
‘सर्व अभ्यासू आणि जिज्ञासू व्यक्तींसाठी’ ग्रंथालये जितकी महत्त्वाची असतात, तेवढीच संग्रहालये अर्थात म्युझियम महत्त्वाची आहेत. उद्देश एकच भूतकाळापासून काहीतरी शिका आणि जीवनात बदल घडवा. हिंदुस्थानात सांस्कृतिक वारसा जपण्यासाठी, राष्ट्रीय ओळख जोपासण्यासाठी आणि शिक्षणाला चालना देण्यासाठी संग्रहालये महत्त्वाची आहेत. ती कलाकृती, ज्ञान आणि कथांचे भांडार म्हणून काम करतात. भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्य जोडतात. याव्यतिरिक्त ते समुदाय उभारणी, पर्यटन आणि आर्थिक विकासात योगदान देतात. आपल्या पूर्वजांनी इतिहास आणि जगातील भूतकाळ याचा आरसा म्हणजे संग्रहालय. लहानपणी आवडत्या वस्तूंचा संग्रह करणे, त्याची काळजी घेणे आणि त्यातून मानसिक आनंद मिळवणे यासाठी बरेच लोक कुठल्यातरी वस्तू गोळा करण्याचा छंद बाळगतात. परंतु देशात आणि विदेशात प्राचीन इतिहासाचा अभ्यास करण्यासाठी संग्रहालये निर्माण करण्यात आली.
इतिहासापासून बरेच काही शिकण्यासारखे असते. आपली संस्कृती, आपल्या परंपरा, धार्मिक आणि सामाजिक जीवनाचा यामुळे परिचय होतो. जगाची गोष्ट केली तर कॅपिटोलीन संग्रहालय किंवा म्युसेई कॅपिटोलिनी हे जगातील सर्वात जुने संग्रहालय आहे. रोममध्ये कोलोसियमपासून जवळच हे संग्रहालय आहे. या संग्रहालयात शास्त्रीय कला आणि पुरातत्वशास्त्राचा एक विलक्षण संग्रह आहे. फ्रान्समधील पॅरिसच्या मध्यभागी वसलेले लूव्र संग्रहालय जागतिक सांस्कृतिक मंचावर एक प्रतिष्ठित प्रतीक म्हणून उभे आहे. त्याच्या पवित्र भिंतींमध्ये उत्कृष्ट कलाकृतींचा खजिना आहे, ज्यामध्ये लिओनार्डो दा विंचीच्या प्रतिभेचा पुरावा असलेली गूढ मोनालिसा आणि कालातीत व्हीनस डी मिलो शिल्प यांचा समावेश आहे. सीएसएमव्हीएस संशोधन ग्रंथालय हे क्युरेटर, संरक्षक, पुरातत्वशास्त्रज्ञ, इतिहासकार, कलाकार, वारसा संवर्धनवादी आणि विद्यार्थ्यांसाठी माहितीचा एक प्राथमिक स्रोत आहे.
हिंदुस्थानात इतर राज्यांसह महाराष्ट्रात अनेक वस्तुसंग्रहालये आहेत. पैकी काही ब्रिटिश काळात तर काही नंतर उभारलेली आहेत.कोलकाता येथील राष्ट्रीय संग्रहालय हे भारतातील सर्वात जुने संग्रहालय आहे, त्याची स्थापना 1814 मध्ये झाली. एशियाटिक सोसायटी ऑफ बंगालने त्याची स्थापना केली होती आणि ते प्राचीन शिल्पे, चित्रे आणि इतर अनेक भारतीय कलाकृतींच्या विस्तृत संग्रहासाठी ओळखले जाते. मुंबई-महाराष्ट्राबाबत विचार केला तर भाऊ दाजी संग्रहालय, राणीचा बाग (स्थापना 1855), रिझर्व्ह बँकेचे आरबीआय मोनेटरी म्युझियम, नॅशनल मेरिटाईम म्युझियम, दी
बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटीचे संग्रहालय, सेंट झेवियर्स महाविद्यालयाच्या परिसरातले हेरिटेज संग्रहालय (स्थापना 1926), 1922 ला स्थापना झालेले जुने प्रिन्स ऑफ वेल्स म्युझियम व आताचे छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालय… ही संग्रहालये प्रसिद्ध आहेत. छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालयाची बस वर्षातून दोनदा महाराष्ट्राच्या दौऱ्यावर जाते. या बसमध्ये म्युझियमध्ये विविध विषयांवर 13 डॉक्युमेंटरी संग्रहित केल्या असून दृकश्राव्य माध्यमातून त्या दाखवल्या जातात.
महाराष्ट्रातील इतर जिह्यांतही वस्तुसंग्रहालये आहेत. मध्यवर्ती संग्रहालय नागपूर येथे आहे. संग्रहालये कलात्मक, ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक मूल्याच्या कलाकृती व वस्तूंचे संरक्षण करतात, भविष्यातील पिढय़ांसाठी त्यांचे दीर्घायुष्य सुनिश्चित करतात. अनेक आधुनिक उपायाने संग्रहालयातील वस्तूंची काळजी घेतली जाते. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा त्यात सिंहाचा वाट आहे. संग्रहालये शैक्षणिक संसाधने आणि आकर्षक पद्धतीने पुरातन साहित्याचे प्रदर्शन करतात, जी भारताच्या समृद्ध इतिहास, संस्कृती आणि नैसर्गिक जगाबद्दल जनतेला माहिती देतात. देशातील संग्रहालये पर्यटकांना आकर्षित करतात, पर्यटकांच्या खर्चाद्वारे आणि संबंधित उद्योगांना सहकार्य करून स्थानिक अर्थव्यवस्थांना चालना देतात. संग्रहालये सांस्कृतिक वारसा वाढवू शकतात आणि व्यक्ती व समुदायांचे जीवन त्याद्वारे समृद्ध करू शकतात. आपल्या छत्रपती शिवाजीराजांबद्दल जाणून घ्यायचे असेल तर स्थानिक संग्रहालयांना भेट द्या. ज्या मातीत वाढलो त्या आपल्या देशाची संस्कृती कशी होती? याबाबत जाणून घेण्यासाठी संग्रहालयाचे सदस्य व्हा. बुद्धीस चालना देणारी संग्रहालये देशाचा सोनेरी अज्ञात भूतकाळ आहे आणि त्याचा अभ्यास होणे गरजेचे आहे.
(लेखिका राजगिरी कॉलेज ऑफ सोशल सायन्सेस, कोची, केरळच्या महाराष्ट्रातील संपर्क अधिकारी म्हणून नियुक्त आहेत.)
