शिल्पा कांबळे-shilpasahirpravin@gmail.com

मात पडलेली स्त्री तुम्ही पाहिलीय का कधी?... निर्सगाने स्त्रियांना सौंदर्याचे वरदान दिलेले आहे. प्रेमात पडलेली स्त्री तर अंतर्बाह्य सुंदर दिसते. प्रेमात पडलेल्या स्त्रीच्या चेहऱ्यावर एक चमक येते. हालचालींमध्ये उत्साह येतो. आनंदाचा झरा तिच्या हृदयातून वाहू लागतो. पण आपल्या समाजात प्रेमाला प्रतिष्ठा आहे का? नाहीच नाही! मला आमच्या शेजारी राहणारी एक मुलगी आठवतेय. दहावीत असावी.

आई-वडिलांची लाडकी. चुणचुणीत. ती प्रेमात पडली, एका मुलाबरोबर पळूनच गेली. तिच्या आईवडिलांनी पोलिसांची मदत घेऊन मुलीला घरी आणले. सगळ्या कॉलनीत या घटनेची चर्चा झाली. मुलीला घरी कोंडण्यात आले. तिने जणू काही मोठे पापच केले होते! हसत्या खेळत्या मुलीची चर्याच एकदम बदलून गेली. गोलगोबऱ्या चेहऱ्यावर दुःखाची काळी छाया पडली. नामदेव ढसाळ यांच्या एका कवितेतील कडवे आहे-

‘हे वर्ष तुझे हॉर्मोन्स बदलणारे

नक्कीच तुझाही पाय घसरेल चिकणमातीवरून

आणि जगभराच्या आर्ट गॅलऱ्यांतील

चित्रांतल्या झाडांवरले पक्षी कुजबुजू लागतील

तरीही मी हरवणार नाही तुला

वळणावरील गवताळ वाटेत’

(या सत्तेत जीव रमत नाही/ समग्र नामदेव ढसाळ)

माणूस प्रेमात पडतो म्हणजे नेमके काय होते?... त्याच्या डोक्यात आनंदवर्धक हॉर्मोन्स स्त्रवू लागतात! चंचल मन ‘त्या’ एका विशिष्ट व्यक्तीवर सगळे लक्ष केंद्रित करते. त्या व्यक्तीचे अवगुण-गुण दिसायला लागतात. पण प्रेम नुसते आंधळे नसते, तर मुके आणि बहिरेही असते. जात्याच भावनिक असणाऱ्या स्त्रिया या प्रेमात एकदमच घायाळ होऊन जातात. त्यांच्या मनात अखंड वाहणारा मायेचा झरा प्रेमात पडल्यानंतर अगदी पूर आलेल्या नदीसारखा भरगच्च होऊन वाहू लागतो.

पुरूषांचे प्रेम स्त्रियांच्या या प्रेमापेक्षा वेगळे असते! ‘त्या’च्या प्रेमात शारीरिक आवेग तीव्र असतो. मालकीहक्काची भावना जास्त असते. ‘Men Are from Mars, Women Are from Venus’ या जॉन ग्रे यांच्या पुस्तकात स्त्री-पुरूषांमधील हा स्वाभाविक भेद रंजक पद्धतीने उलगडून दाखवला आहे. या भेदामुळे पुरूषांना प्रेमात पडल्यावर ‘आपण या बाईचे प्रेम जिंकले’ अशी नशा येते. त्यांच्या प्रेमात स्त्रीएवढा समर्पणाचा भाव नसतो. यामुळेच एकतर्फी प्रेमात किंवा आधी प्रेम करून नंतर एखाद्या स्त्रीने नकार दिला, तर त्याला तो धक्का पचवता येत नाही. एखाद्या लढाईत हरल्याची भावना त्याच्या मनात घर करून राहते. मग त्यातून ज्या मुलीवर प्रेम केले तिच्यावर ॲसिड हल्ला, पेट्रोल टाकून जाळून मारणे, अशा हिंसक घटना घडतात. असफल प्रेमात पुरूष हिंसक होतात.

याऊलट असफल प्रेमात स्त्रिया बेचिराख होतात. पुरूषप्रधान समाजरचना प्रेमात नापास झालेल्या पुरूषाला पुन्हा प्रेम/ लग्न करण्यासाठी हॉल तिकीट देते; पण स्त्रीला मात्र हा चान्स मिळत नाही! तिच्या प्रेमभंगात तिलाच आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभी केली जाते. विजय तेंडुलकरांच्या ‘शांतता कोर्ट चालू आहे’ या नाटकातील अविवाहित ‘बेणारे बाई’ आठवतात का?... या ‘नाटकात घडणाऱ्या नाटकात’ तिचे सहकारी- मध्यमवर्गीय, साधी माणसेच तिच्यावर एक खोटा खटला चालवतात. तिच्या चारित्र्याची चिरफाड करतात. विवाहित पुरूषाच्या प्रेमात पडणाऱ्या एका बाणेदार स्त्रीच्या जीवनाची शोकांतिका त्यात आहे. ‘रीटा वेलिणकर’ (शांता गोखले) या ‘क्लासिक’ कांदबरीतील नायिकाही एका विवाहित पुरूषाच्या प्रेमात पडली आहे. तिचा संधीसाधू प्रियकर लग्नाच्या चौकटीत ‘सेफ’ राहून तिच्याशी संबंध ठेवतो. या नातेसंबधांतून मुक्त होण्याचा रिटाचा प्रवास तडफडवणारा, काळीज पोखरणारा आहे. बेणारे बाई आणि रीटा या स्त्रिया ‘फिक्शन’मधल्या आहेत. पण आपण डोळे उघडून आजूबाजूला पाहिले, तर वास्तवातही अशा अनेक प्रेमात जखमी, रक्तबंबाळ झालेल्या स्त्रिया दिसतील.

प्रेम ही नक्की काय भानगड आहे? आपल्या समाजात स्त्रीला मुक्तपणे प्रेम करण्याची मुभा आहे का? लग्न करून तिला प्रेम मिळते का? प्रेमलग्नात प्रेमाची खात्री असते का? बालपणातील अप्रिय घटना प्रेमपूर्वक नातेसंबंध निर्माण करण्यात अडचणी निर्माण करतात का? पैसा नसलेल्या घरात प्रेम नांदू शकते का? महागाई वाढत असताना माणसांनी प्रेमाने राहावे तरी कसे? बॉलिवूडच्या गाण्यात दिसते, तसे प्रेम का असत नाही? प्रेमाचा आणि सेक्सचा काय संबंध? अशा अनेक भिरभिरणाऱ्या प्रश्नांची उत्तरे शोधताना मला आधार घ्यावा लागतो एरिक फ्रॉमच्या ‘द आर्ट ऑफ लव्हिंग’ या पुस्तकाचा. प्रेमाच्या गुंतागुंतीला शास्त्रोक्त पद्धतीने सामोरे जाण्याचा प्रयत्न या पुस्तकात केला आहे. एरिक फ्रॉमची प्रेमाबद्दलची मला समजलेली मांडणी अशी आहे- प्रेम ही जीवनाला आवश्यक गोष्ट आहे, हे निर्विवाद सत्य आहे. लोक एका सेकंदात एकमेकांच्या डोळ्यांत पाहून प्रेमात पडतात.

ते आकर्षण असते. ‘थ्रिल’ असते. सुरूवातीचे हे थ्रिल कालांतराने ओसरून जाते. चिरकाळ टिकणारे प्रेम करण्यासाठी ते करण्याची कला शिकून घ्यावी लागते. सरावाने आणि प्रयत्नाने! सुतारकला, शिल्पकला शिकतो, तसे प्रेम करणे शिकून घ्यावे लागते. प्रेम करण्यासाठी व्यक्तीला ‘स्व-ओळख’ असायला हवी. सर्वप्रथम स्वत:वर नि:संशय प्रेम करता यायला हवे. स्वतःच्या शारीरिक, मानसिक, आत्मिक गरजा पूर्ण करता आल्या पाहिजेत. ‘स्व’वरील प्रेमाचे एक वर्तुळ पूर्ण झाले, की दुसऱ्या वर्तुळात प्रेम करण्यासाठीची आपल्या जिवाभावाची माणसे येतात. ती म्हणजे प्रियकर-प्रेयसी, नवरा-बायको, आई-वडील-बहीण-भाऊ, मित्रमैत्रिणी ही सारी माणसे. दुसऱ्या वर्तुळातील या माणसांवर निस्वार्थी प्रेम करणे आपल्याला जमायला हवे. त्यानंतरचे शेवटचे वर्तुळ म्हणजे आपल्याला पूर्णपणे अनोळखी असलेली माणसे. म्हणजे दुसऱ्या देशातील माणसे, दुसऱ्या जातीधर्माची माणसे, पर्यावरण, पशू-पक्षी... या साऱ्यांवर आपल्याला प्रेम करता यायला हवे. उदा. ग्रेटा थनबर्ग ही गाझा पट्टीतील भुकेल्या मुलांसाठी अन्नसाठा घेऊन निघाली ती या तिसऱ्या वर्तुळातील प्रेमापोटी!

आता खरी मेख इथे आहे. आपल्याकडे परोपकारी प्रेमाचा उदो उदो केला जातो. ‘स्व’ला विसरून इतरांवरच प्रेम करणे म्हणजे काहीतरी ग्रेट असे मांडले जाते. दुसरीकडे बाजाराची अर्थव्यवस्था ‘सेल्फ लव्ह’- म्हणजे कपडे, दिसणे, नटणे, सोलो ट्रिप्स अशा जाळ्यात व्यक्तीला अडकवते. ‘दुसऱ्यावर प्रेम म्हणजेच खरे प्रेम’ आणि ‘स्वतःवरचे संकुचित, स्वार्थी प्रेम म्हणजेच खरे प्रेम’ ही दोन्ही टोके चुकीची आहेत.

मग प्रेमाची योग्य व्याख्या काय करता येईल?... स्वतःवर प्रेम करत राहता राहता इतरांवर आणि या इतरांबरोबरच ‘दूरचे इतर’- त्यांच्यावरही प्रेम करणे! प्रेमाला या निकोप दृष्टीने पाहिले, तरच मग ‘टीनएजर’ प्रेम, विवाहपूर्व संबंध, विवाहबाह्य संबंध, पॉलिमरी (म्हणजे एका व्यक्तीपेक्षा अधिक व्यक्तींमधली भावनिक-शारीरिक गुंतवणूक), समलैंगिक प्रेम, ज्येष्ठांचे प्रेम व त्यांचे लग्न, आंतरधर्मीय-आंतरजातीय लग्न, अशा प्रेमाच्या अखंड चालणाऱ्या प्रवाहाला समजून उमजून घेण्याची हिंमत आपल्यात येईल.

कुटुंब, जाती, धर्म, माझा देश-त्यांचा देश, नैतिक-अनैतिकता, पाप-पुण्य, विवाह-विवाहबाह्य अशा विभागणीमध्ये अडकलेल्या आपल्या समाजाला असे प्रेम झेपणार आहे का? प्रेम करण्यासाठीच ‘हार्डवायर्ड’ असलेल्या माणसांकडे समाज नावाचा राक्षस सहानुभूतीने पाहणार आहे का?... इथे मला जसिंता केरकेट्टा या झारखंडच्या आदिवासी पट्टयात जन्मलेल्या कवयित्रीने विचारलेला प्रश्न दिसतोय-

‘मैं क्यों मारा जाता हूँ?

जब भी किसी के प्रेम में होता हूँ

जाती, धर्म, नस्ल भूल जाता हूँ

बस इसी बात पर मैं

हर बार मारा जाता हूँ’

(‘प्रेम में पेड होना’)

‘परोपकारी प्रेम म्हणजेच खरे प्रेम,’ हे एक टोक आहे आणि ‘फक्त स्वतःवरचे, स्वतःपुरते प्रेम म्हणजेच खरे प्रेम,’ हे दुसरे टोक आहे! प्रेम करणे माणसाच्या मेंदूच्या ‘सर्किट’मध्ये जोडूनच आले आहे. पण त्याची व्याख्या करणे प्रचंड अवघड. त्यातही समाजाचा गाभा पुरुषप्रधान. असे असताना प्रेमात पडून घायाळ झालेल्या किंवा प्रेमभंगाने बेचिराख झालेल्या स्त्रीला समजून घेता येईल का?