आपल्याला बऱ्याच वेळा असे वाटते, की साखर खाल्ल्याने मधुमेह होतो. परंतु हा एक मोठा गैरसमज आहे. मधुमेह हा स्थूलतेमुळे होणारा रोग आहे. ‘मधुस्थूलता’ हा एक नवीन शब्द या दोन्ही व्याधीना मिळून म्हटले जाते.
टाइप २ मधुमेहात नेमके काय घडते?टाइप २ मधुमेहामध्ये मुख्य समस्या म्हणजे इन्शुलिन प्रतिकार (Insulin resistance).
इन्सुलिन हे शरीरातील महत्त्वाचे हार्मोन आहे, जे रक्तातील साखर (ग्लुकोज) पेशींमध्ये ऊर्जा मिळवण्यासाठी पोहोचवते.
शरीरात जास्त प्रमाणात चरबी जमा झाल्यास, विशेषतः अवयवांच्या सभोवतालची चरबी (Visceral fat), इन्शुलिनच्या कार्यात अडथळा निर्माण होतो.
चरबीमधून जळजळ वाढवणारे घटक (inflammatory substances) आणि फॅटी ॲसिड्स मुक्त होतात, जे इन्शुलिनच्या सिग्नलिंगमध्ये अडथळा आणतात.
परिणामी, पेशी इन्शुलिनला प्रतिसाद देत नाहीत, आणि रक्तातील साखरेचे प्रमाण वाढते - ज्याला आपण मधुमेह म्हणतो.
म्हणजे, रक्तातील साखर वाढते हा परिणाम आहे, मूळ कारण नाही.
साखर खाल्ल्यामुळे थेट मधुमेह होत नाही.
मात्र, जास्त साखर किंवा जास्त कॅलोरीयुक्त आहार घेतल्यास, वजन वाढते आणि स्थूलता (Obesity) येते.
हेच स्थूलतेमुळे मधुमेहाचा धोका वाढतो.
त्यामुळे, साखर अप्रत्यक्षरित्या जबाबदार आहे, पण मुख्य कारण शरीरातील जास्त चरबी आहे, साखर नाही.
एखादी व्यक्ती साखर खात असली तरी ती सक्रिय राहते आणि वजन नियंत्रित ठेवते, तर टाइप २ मधुमेहाचा धोका कमी राहतो.
पण, जास्त वजन असलेल्या व्यक्तींमध्ये - अगदी साखर मर्यादित प्रमाणात घेतली तरी - धोका जास्त असतो.
अभ्यासांमध्ये असेही दिसून आले आहे, की वजन कमी केल्यावर इन्शुलिन संवेदनशीलता सुधारते आणि काही वेळा मधुमेह बरा होऊ शकतो.
‘चरबीचा आजार’ का म्हणतात?
कारण शरीरात (विशेषतः यकृत, स्वादुपिंड, स्नायू) जास्त चरबी साठल्यानेच इन्शुलिन प्रतिकार वाढतो.
काही शास्त्रज्ञ तर टाइप २ मधुमेहाला ‘गैरस्थानी चरबीचा आजार’ (Disease of ectopic fat) असे म्हणतात - म्हणजे जिथे चरबी नसावी तिथे चरबी साठते.
टाइप २ मधुमेह हा प्रामुख्याने शरीरातील चरबी आणि इन्शुलिन प्रतिकार यांचा आजार आहे, साखर खाल्ल्याने थेट होत नाही. साखर चित्रात आहे, पण मूळ सूत्रधार ‘चरबी’ आहे.
पुढील भागामध्ये आपण मधुमेह आणि स्थूलता यावर तपशीलवार माहिती घेऊयात.
