- महेंद्र गोखले, फिटनेसविषयक प्रशिक्षक

आपण आपल्या शरीराच्या वजनाचा विचार करतो म्हणजे ते जास्त आहे का, ते कमी करायला हवं का वगैरे विचार करतो, तेव्हा महत्वाचा घटक म्हणजे आपल्या शरीरातील उर्जा कशा प्रकारे खर्च होते हा आहे. म्हणजेच बेसल मेटाबोलिक रेट (बीएमआर). बीएमआर नेमके काय आहे आणि ते का महत्त्वाचे आहे?

बेसल मेटाबोलिक रेट म्हणजे काय? (चयापचय क्रिया)

बेसल मेटाबोलिक रेट (बीएमआर) आपल्या शरीराला मूलभूत शारीरिक कार्ये करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या कॅलरीची संख्या होय. या कार्यांमध्ये श्वास घेणे, रक्ताभिसरण, शरीराचे तापमान नियमित करणे, पेशींचे उत्पादन, पोषक प्रक्रिया आणि मेंदू आणि मज्जातंतू कार्य यांचा समावेश आहे. हेच कदाचित असेही म्हणता येईल, की आपण शारीरिकदृष्ट्या सक्रिय नसतानाही बीएमआर आपल्या शरीरावर कार्य करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या उर्जेचे नियमन करते.

आपल्या शरीरातील क्रिया चालू ठेवण्यासाठीच्या उर्जेची किंमत म्हणून बीएमआरचा विचार करा. ज्याप्रमाणे कारला इंधनाची आवश्यकता असते त्याप्रमाणे, आपल्या शरीरास महत्त्वपूर्ण क्रिया सतत चालू ठेवण्यासाठी विशिष्ट प्रमाणात उर्जा आवश्यक असते.

एक सरळ सूत्र :

वय : तरुण व्यक्तींमध्ये सामान्यत: बीएमआर जास्त असतो कारण त्यांचे शरीर चयापचय क्रियेसाठी कायम तयार असते.

लिंग : स्नायूंच्या जास्त वजनामुळे पुरुषांचा बीएमआर स्त्रियांपेक्षा जास्त असतो.

वजन : जाड व्यक्तींना त्यांच्या शरीरातील कार्ये चालू ठेवण्यासाठी अधिक उर्जेची आवश्यकता असते, परिणामी त्याचा बीएमआर उच्च असतो.

उंची : उंच लोकांमध्ये सहसा बीएमआर जास्त असतो कारण त्यांच्या शरीराची लांबी जास्त असते.

आपल्या शरीराचा बीएमआरचा अंदाज मिळविण्यासाठी आपण ऑनलाइन बीएमआर कॅल्क्युलेटर वापरू शकतो जेथे आपण आपले वय, लिंग, वजन आणि उंची ही माहिती दिली तर कॅल्क्युलेटर आपल्याला आपल्या शरीराचा बीएमआर सांगू शकतो.

बीएमआर का महत्त्वाचा?

आपल्या शरीराचे वजन कायम राखण्याचा विचार येतो तिथे आपला बीएमआर समजणे अनेक कारणांसाठी आवश्यक असते.

कॅलरीच्या गरजा : आपला बीएमआर जाणून घेतल्याने आपल्याला आपल्या दैनंदिन कॅलरींची गरज समजण्यास मदत होते. आपले सध्याचे वजन राखण्यासाठी, आपल्याला दिवसभर शरीराने बर्न केलेल्या कॅलरी पुन्हा घेण्याची गरज असते. आपले ध्येय वजन कमी करण्याचे असेल, तर आपल्याला आपल्या शरीराच्या आवश्यकतेपेक्षा कमी कॅलरी वापरण्याची आवश्यकता असेल, ज्यामुळे कॅलरीची कमतरता निर्माण होईल. याउलट, वजन वाढविण्यासाठी, आपल्याला आपल्या शरीराच्या बर्न्सपेक्षा अधिक कॅलरी वापरण्याची आवश्यकता आहे.

वजन कमी होणे आणि वाढणे : वजन कमी करणे किंवा वाढवण्याचा प्लॅन तयार करण्यात बीएमआर हा एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे. आपला बीएमआर समजून घेऊन आपण आपल्या विशिष्ट गरजा पूर्ण करण्यासाठी आपला आहार आणि व्यायामाची पथ्ये ठरवू शकता. उदाहरणार्थ, आपल्या बीएमआर कमी असल्यास, आपल्याला आपल्या कॅलरींच्या आहारावर जास्त नियंत्रण ठेवण्याची गरज आहे आणि शारीरिक व्यायाम किंवा इतर क्रिया (activity) वाढवण्याची गरज आहे.

मेटाबॉलिक आरोग्य : आपला बीएमआर आपल्या चयापचय क्रियेबद्दल एक वेगळी दृष्टी देतो. बीएमआर उच्च असेल, तर त्याचा अर्थ आपली चयापचय क्रिया चांगली कार्यक्षम आहे हे कळते; परंतु बीएमआर कमी असेल, तर तीच क्रिया हळूहळू होते आहे हे कळते. स्नायूचे वजन, थायरॉईडचे कार्य, आणि आपले एकूणच आरोग्य यासारख्या घटकांमुळे आपल्या बीएमआरवर परिणाम होऊ शकतो. आपल्या बीएमआरमधील बदलांचे निरीक्षण करणे, आरोग्याच्या संभाव्य समस्या ओळखण्यास आणि त्यातून वेळच्या वेळी मार्ग काढण्यास मदत करू शकतात.

बीएमआर प्रभावित करणारे घटक

कित्येक घटक आपल्या बीएमआरवर प्रभाव पाडू शकतात, जसे की-

वय : बीएमआर सामान्यत : वयानुसार कमी होतो. आपण मोठे होतो, तसतसे आपल्या स्नायूंचे वजन कमी होते आणि फॅट वाढते. यामुळे आपला चयापचय दर कमी होऊ शकतो. म्हणूनच बऱ्याच लोकांना वाढत्या वयानुसार वजन राखणे किंवा कमी करणे कठीण वाटते.

लिंग : स्नायूंच्या जास्त वजनामुळे सामान्यतः पुरुषांपेक्षा स्त्रियांमध्ये बीएमआर जास्त असतो. मसल टिशू, फॅट टिशूपेक्षा जास्त कॅलरीज बर्न करतात; अगदी विश्रांतीच्या वेळात देखील !

आनुवंशिकता : बीएमआर निश्चित करण्यात अनुवांशिक घटक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. काही लोकांमध्ये नैसर्गिकरित्याच उच्च किंवा कमी बीएमआर असण्याची शक्यता असते.

शरीररचना : आपल्या शरीरात जितके जास्त स्नायू असतात, आपला बीएमआर तितका जास्त असतो. मसल टिशू हे चयापचय क्रियेमध्ये महत्वाची भूमिका बजावतात आणि फॅट टिशू पेक्षा त्यांना जास्त उर्जा लागते.

हार्मोन्स : थायरॉईड हार्मोन्स, इन्सुलिन आणि कोर्टिसोल सारख्या हार्मोन्स बीएमआरवर लक्षणीय परिणाम करू शकतात. विशेषत: थायरॉईड हार्मोन्स चयापचय दराचे मुख्य नियंत्रक आहेत.

आहार : आपण जे खातो ते आपल्या बीएमआरवर परिणाम करू शकते. कार्बोहायड्रेट किंवा फॅट पदार्थांपेक्षा प्रोटीनयुक्त पदार्थ जास्त बीएमआर वाढवतात.

पर्यावरणीय तापमान : तापमानातील टोकाच्या फरकामुळे देखील बीएमआरवर परिणाम होऊ शकतो. थंड वातावरण बीएमआर वाढवू शकते कारण शरीर त्याचे तापमान टिकवून ठेवण्यासाठी जास्त कार्यरथ होते.

वैयक्तिक मूल्यमापन

आपल्या शरीराचा बीएमआर, आपली एकूण शरीररचना आणि आपल्या आरोग्याची स्थिती समजून घेण्यासाठी प्रत्येकाने आपल्या शरीराचे मूल्यांकन केले पाहिजे. यामुळे आपल्या शरीराच्या विशिष्ट गरजा आणि आपली उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी एक प्लॅन तयार करून त्याचा अवलंब करता येतो.

वैयक्तिक गरजेनुसार प्लॅन

आपल्या वैयक्तिक गरजेनुसार व्यायाम आणि आहार याचा प्लॅन तयार करावा. अशा प्लॅनमुळे कॅलरी बर्न करायला आणि आपले मसल मास राखण्यास मदत होते आणि आपल्या बीएमआरला चालना मिळते.