ओंकार वर्तले - ovartale@gmail.com

मराठवाड्यातील बीड जिल्ह्याचे अनेक प्राचीन संदर्भ आपल्याला प्राचीन कागदपत्रांत सापडतात. काही इतिहास अभ्यासकांच्या मते आजच्या बीडला पांडवकाळात ‘दुर्गावतीनगर’ म्हणत असत. पुढे चालुक्यकालीन चंपावतीराणीच्या नावावरून देण्यात आलेले ‘चंपावतीनगर’ हे या शहराचे दुसरे नाव होते. पूर्वी राणी चंपावतीने या भागावर राज्य केल्याचा उल्लेख काही पुराणांमध्ये सापडतो, असे अभ्यासक सांगतात. बालाघाट डोंगरांच्या पायथ्याशी बिंदुसरा नदीच्या खोऱ्यात खळग्यासारख्या किंवा बिळासारख्या ठिकाणी हे शहर वसले असल्याने ‘बीळ’ या शब्दाच्या अपभ्रंशातून ‘बीड’ हे नाव पडले असावे, अशीदेखील ‘बीड’ नावाची व्युत्पत्ती सांगितली जाते. या बीडमध्ये दोन मंदिरे पाहण्यासारखी आहेत. यामध्ये एक नाव म्हणजे कंकालेश्वर या शिवमंदिराचे.

शहरातच बिंदुसरा नदीच्या काठावर असलेले हे मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट अशा स्थापत्यशैलीसाठी ओळखले जाते. या मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे एका बांधीव चौकोनी तळ्याच्या मध्यभागी हे उभारले आहे. मंदिराच्या चहुबाजूंनी पाणी असल्यामुळे हे जणू काही जलमंदिर असल्याचाच भास आपल्याला प्रथमदर्शनी होतो. समोर आलो, की पश्चिमेकडे तोंड असलेले हे मंदिर आपल्याला अक्षरश: वेड लावते. दहाव्या ते अकराव्या शतकादरम्यान चालुक्य राजा विक्रमादित्य (सहावा) याने हे मंदिर बांधल्याचे संगितले जाते. या मंदिराकडे जाण्यासाठी बांधीव तळ्यात काही पायऱ्या उतरून जावे लागते आणि तेथून पुढे एक चालण्यासाठी मार्गही बांधलेला दिसतो. या मार्गाने आपण मंदिरासमोर येतो.

मंदिर हे पश्चिमाभिमुख असून सुरुवातीला मुखपंडप, त्याच्यामागे गोलाकार सभामंडप आणि या मंडपाला जोडून तीन बाजूंना अंतराळयुक्त गर्भगृहे अशी रचना आहे. मंदिराला कळस नाही किंवा कालौघात तो पडला असावा. तीन गर्भगृहे असल्यामुळे अश्या मंदिराला त्रिदल पद्धतीचे मंदिरही म्हटले जाते. मंदिर हे तारकाकृती आकाराचे आहे. म्हणजेच आकाशातून पाहिले असता संपूर्ण मंदिर हे जणू काही स्टार आकाराच्या माश्यासारखेच दिसेल.

मंदिरात प्रवेश करताना काही पायऱ्या चढून आपण मुख मंडपात येतो. मुख मंडप आणि त्याच्या दोन्ही बाजूंचे दगडी खांब हे अलंकारिक आहे. यानंतर आपण येतो ते मुख्य सभामंडपात. मंडप आणि गर्भगृहामधील दगडी खांबांची रचना चौरस तळखड्याच्या वर विविध भौमितिक आकाराची पाहायला मिळते. या खांबावर खालपासून अनुक्रमे अष्टकोनी, चौरस आणि वर्तुळाकार आकाराने बनणारा चौरस खांब आणि खांबाच्या वर्तुळाकृती भागावर किचकहस्त अशी रचना केलेली दिसते. अशा खांबांनी बनलेला सभामंडप अष्टकोनी आकाराचा आहे. गोलाकार पद्धतीने उभारलेल्या दगडी खांबांच्या दोन रांगा आपल्याला दिसतात. यामध्ये मंडपाच्या चार मुख्य दिशांना आणि चार उपदिशांना दोन स्तंभ किंवा एक स्तंभजोडी आहे. तर गोलाकार पद्धतीने मध्यभागी बारा खांब खूप छान पद्धतीने उभारले आहेत. असे एकूण मिळून २४ खांब हे सभामंडपात दिसतात. अशा या देखण्या खांबांवर मंदिराचे घुमटाकार छत पेललेले आहे. हे छत पाहणे हासुद्धा आनंदयोग ठरावा. उत्तरोत्तर लहान होत गेलेल्या वर्तुळाकृती वलयांनी बनलेल्या या छताच्या मध्यभागी कमळाच्या आकाराचे दगडी झुंबर कोरलेले दिसते. छतावर कोरलेली फुलांची नक्षी आणि अलंकरण मात्र आवर्जून पाहण्यासारखे आहे; पण या साऱ्यांना रंग लावल्यामुळे काहीसा आपला रसभंग होतो. पश्चिमेकडील मुख्य गर्भगृहात शिवपिंडी स्थापन केलेली दिसते. तसेच दक्षिण आणि उत्तरेच्या गर्भगृहात राम-लक्ष्मण आणि हनुमान यांच्या मूर्ती स्थापन केलेल्या दिसतात. गर्भगृहांची द्वारे पंचशाखा प्रकारची असून त्यावर पत्र, कमळदल, पुष्प आणि व्याल यांचे अलंकरण आहे. या द्वार-शाखांच्या खालच्या भागात कुंभ आणि चवरी धारण करणाऱ्या दासी आणि निधी दाखविले आहेत. मुख्य गर्भगृहाच्या ललाटावर गणेशमूर्ती आहे. दर्शन घेतले की मग मंदिराच्या बाह्य फेरीसाठी निघायचे. बाह्यांग हे अंतर्गत भागापेक्षा अत्यंत कलाकुसरीने नटलेले आहे. इंचन इंच हा कलाकारांनी कलेने सजवलेला दिसतो.

बाहेरील भागात विविध थर असून सगळ्यात खालचा थर चौकटीच्या नक्षीने तर सगळ्यात वरचा थर कीर्तिमुखांनी अलंकृत केलेला आहे. बाहेरील अंगाच्या भिंतीवर म्हणजेच ‘मंडोवर’च्या भागावर देवकोष्ठांमध्ये शक्ती, ब्रह्मदेव आणि शिव संप्रदायातील विविध देवदेवता कोरलेल्या पाहायला मिळतात. तसेच यामध्ये विष्णूचे दहा अवतार आणि अष्टदिक्पाल दाखविले आहेत. अनेक सुर-सुंदरींची शिल्पे आपल्याला थांबवतात. यामध्ये सर्वात जास्त लक्ष वेधून घेतात ती सैनिक रूपातील स्त्री शिल्पे. तलवार आणि शस्त्रे हातात घेतलेल्या लढाऊ वृत्तीच्या स्त्रिया पाहून आपण अचंबित होतो. चालुक्य काळातील स्त्रिया लढाईत प्रत्यक्ष भाग घेत असत. याचाच पगडा या शिल्पांवर झालेला दिसतो. मंदिरे ही तत्कालीन समाजजीवनाचा आरसाच असायची याचे उदाहरणच ही स्त्री शिल्पे देतात.

जैन धर्मातील आर्यनाथ, नेमिनाथ या दोन तीर्थंकरांचे शिल्पही मंदिरावर आहे. ही सारी शिल्पे पाहताना आपण अक्षरशः भान हरपून जातो. उल्लेखनीय शिल्पे म्हणजे पार्वतीची पंचाग्निसाधना, नटेश्वर रूपातील शिव. पंचाग्निसाधना म्हणजेच पार्वतीने शिवाशी विवाह करण्यासाठी केलेली अत्यंत कठोर साधना. यामध्ये आसनाच्या चार कोपऱ्यात प्रज्वलित केलेला अग्नी आणि पाचवा डोक्यावर तळपता सूर्य असे शिल्प. नटेश्वर शिल्पही सुंदरच आहे. सृष्टीचे लय, ताल, सूर सांभाळण्याचे कार्य हे शिवाचेच हे दर्शविणारे शिल्प आहे नटेश्वरचे; पण यातली बरीचशी शिल्पे तत्कालीन मुस्लिम आक्रमणांना बळी पडली आहेत. त्यामुळे ती सारीच भंगली आहेत. तरीपण या शिल्पांमधून कला डोकावते. अजूनही ही शिल्पे सुंदर दिसतात म्हणजेच तत्कालीन काळात हे शिल्प-वैभव कसे असेल, याची चुणूक आपल्याला जाणवल्याशिवाय राहत नाही. पूर्ण मंदिर पाहण्यासाठी आपल्याकडे कमीत-कमी तीन तास तरी हवेतच.

शहरातले दुसरे मंदिर म्हणजे खंडोबाचे. खंडोबा हे संपूर्ण महाराष्ट्राचे कुलदैवत असलेली देवता. खंडोबा या नावाखेरी जमल्हारी, खंडेराय, मार्तंडभैरव, म्हाळसाकांत आदी नावांनीदेखील ही देवता ओळखली जाते. ही देवता शंकराचा अवतार समजली जाते. अशा या खंडोबाची अनेक स्थाने आपण महाराष्ट्रभर पाहत असतो. सर्वच स्थाने खूपच छान आहेत; पण यातील अगदी आगळेवेगळे स्थान असलेले आणि अप्रतिम वास्तुस्थापत्याने नटलेले मंदिर बीड-पिंपळनेर रस्त्यावर आणि बिंदुसरा नदीच्या जवळच असलेल्या खंडकाई डोंगरावर उभारले आहे.

साधारण मध्ययुगीन काळात बांधलेले हे मंदिर बीडचे तत्कालीन जहागीरदार सुलतानाजी निंबाळकर यांनी बांधल्याचे सांगितले जाते. डोंगरमाथ्यावर असलेल्या प्रशस्त अशा जागेवर पूर्वाभिमुख असलेले हे मंदिर पाहताक्षणीच आपल्याला अचंबित करते. दीपमाळ, सभामंडप, गाभारा अशी मंदिराची सर्वसाधारण रचना पाहायला मिळते. या मंदिराचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे मंदिरासमोर असलेल्या उंच दोन दीपमाळा. किंबहुना या दोन दीपमाळा पाहायलाच अनेक पर्यटक आणि मंदिर अभ्यासक या मंदिरात येत असतात. एकंदरीतच मंदिरावर मराठीशाही स्थापत्याचा विशेष प्रभाव जाणवल्याशिवाय राहत नाही. मंदिराच्या सुरुवातीलाच दोन उभारलेल्या दीपमाळा आपल्याला लागतात. साधारण ७० फूट उंचीच्या असलेल्या आणि अष्टकोनी आकारात उभारलेल्या या दीपमाळा म्हणजे मराठी स्थापत्याचा अद्भुत आविष्कारच म्हणायला पाहिजे. या बांधकामात विटांचा वापर झाल्याचे दिसून येते. तसेच या दीपमाळांना सहा मजले उभारलेले दिसतात. याशिवाय या दीपमाळाच्या बाह्य-भिंतींवर चुन्यामध्ये मानवी आणि प्राण्यांच्या आकृत्या कोरलेल्या दिसतात. तसेच या दीपमाळेमध्ये जाण्यासाठी आतून अतिशय सुरेख पद्धतीने कोरलेला जिनाही दिसतो. मंदिराचे छत खूपच आकर्षक असून ते विटा आणि चुन्याचे बनवलेले आहे. या शिखरावर प्राण्यांची चित्रे कोरलेली दिसतात. याशिवाय मंदिराच्या सभा-मंडपाच्या चार कोपऱ्यावर चार छोटे घुमटही उभारलेले दिसतात. हे पाहून झाले की आपण मंदिराच्या सभामंडपमध्ये येतो. या सभामंडपाचे वैशिष्ट्य म्हणजे याच्या चारही बाजूने अतिशय प्रशस्त वऱ्हांडा आहे. या वऱ्हांड्याला एकूण ३२ खांब असून हे खांब दगडी आहेत. तसेच हे खांब अतिशय ओबड-धोबड असून यावर कुठलेही नक्षीकाम दिसून येत नाही. पूर्वेस असलेल्या सभामंडपाच्या प्रवेशद्वारातून आपण आतमध्ये प्रवेश करतो. या मंडपाला उत्तरेस आणि दक्षिणेस अशे दोन दरवाजेदेखील आहेत. सभामंडपात चार मधोमध खांब उभे आहेत. यातूनच आपण गाभाऱ्यात प्रवेश करतो. गाभारा अतिशय साधा असून आतमध्ये हातात तलवार घेतलेली आणि घोड्यावर आरूढ असलेली पाषाणात घडवलेली अतिशय छान खंडोबाची मूर्ती आपल्याला दिसते.

मुळात खंडोबा मंदिराचा हा परिसर अतिशय रमणीय आणि शांततामय असा आहे. या ठिकाणी स्वच्छताही बऱ्यापैकी दिसते. हे मंदिर राज्य सरकारच्या संरक्षित यादीत समाविष्ट झाले आहे. महाराष्ट्रातून अनेक भाविक खंडोबाच्या दर्शनासाठी येत असतात. मंदिराचे स्थापत्य आणि सुंदर मूर्ती पाहून ते तृप्त होऊन माघारी जातात. आपणही या आनंदाचे वारकरी होऊन जायचे.